سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۰۱ توسط رهبران روسیه و چین، به همراه چهار کشور آسیای مرکزی قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ازبکستان تشکیل شد. روسیه، چین، تاجیکستان، ازبکستان، قرقیزستان و قزاقستان به عنوان کشورهای عضو اصلی این سازمان هستند. ایران، هند، پاکستان و مغولستان نیز به عنوان کشورهای ناظر در نشست‌های این سازمان شرکت می‌کنند.

در نشست کنونی اعلام کرده‌اند که اوضاع افغانستان و وضعیت مالی جهان از مهمترین محورهای گفت‌وگوها خواهد بود. اما به‌گفته ناظران، موضوع عضویت اعضای جدید هم مطرح خواهد شد. رسانه‌های روسیه نوشته‌اند که پاکستان، افغانستان و ترکیه نیز قصد دارند به سازمان همکاری شانگهای بپیوندند.

فرصت‌های از دست رفته‌ی ایران

بنابه گزارش ایرنا علی اکبر صالحی، وزیر امور خارجه‌ی ایران در نشست سازمان همکار‌های شانگهای در سان پترزبورگ حضور دارد. پیش از این، رسانه‌های دولتی گزارش داده بودند که محمد رضا رحیمی معاون اول احمدی نژاد برای شرکت در این نشست به روسیه سفر خواهد کرد. اما سفر او لغو شد. خبرگزاری‌ها و مقام‌های رسمی تاکنون دلایل لغو سفر معاون اول رئیس جمهوری اسلامی را اعلام نکرده‌اند.

ايران در سال ۱۳۸۴ به عنوان عضو ناظر در سازمان همكاری‌های شانگهای پذيرفته شد. اما درخواست عضويت دايم ايران در ماه فروردین ۱۳۸۷ در اجلاسیه نوبتی سران اين سازمان در شهر دوشنبه، علیرغم پشتیبانی تاجیکستان پذیرفته نشد.

عضویت ایران می‌توانست توان ایران را در مذاکرات با غرب و آمریکا بیشتر کند. از سوی دیگر وابستگی ایران به کشورهای روسیه و چین نیز افزایش می‌یافت.

تلاش ایران برای عضویت دائم

النا دونایوا، کارشناس ارشد بخش ایران انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه، که مسائل نشست سازمان شانگهای در سن پترزبورگ را دنبال می‌کند، درباره‌ی انگیزه عضویت ایران در این سازمان چنین توضیح می‌دهد: « ایران برای تحکیم موقعیت خود در آسیای میانه و گسترش همگرائی منطقه‌ای نیاز به این سازمان داشت. ایران مدت‌ها بود که قصد داشت در چارچوب یک پیمان دفاعی با روسیه، چین و برخی از کشورهای آسیای میانه متحد شود».

به نظر این کارشناس ایران گرایش ضدآمریکایی این سازمان را درک کرده بود و می‌خواست وارد آن شود. در سال‌های ۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ اعضای سازمان شانگهای نیز پتانسیل ایران را ارزیابی کردند و به این نتیجه رسیدند که عضویت ایران می‌تواند مثبت باشد.

اما چه چیز مانع پیوستن ایران به این سازمان شد؟ در پاسخ به این پرسش، کارشناس روس دو دلیل اصلی را یادآور می‌شود: «تحریم‌های بین‌المللی و سرکوب داخلی در ایران، حتی باعث شد که در اجلاسیه یکاترینبورگ موضوع عضویت ایران مطرح نشود. در عین حال، پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای می‌تواند سد راه گسترش مناسبات این سازمان با کشورهای غرب بشود».

النا دونایوا در ادامه‌ی گفت‌وگو با دویچه‌وله نتیجه می‌گیرد که گرچه ایران در نهادها و ساختارهای مختلف سازمان همکاری شانگهای مشارکت فعالی دارد و مقام‌های روسیه نیز وعده پیوستن اعضای جدید را می‌دهند، اما شانس ایران برای عضویت دائم در این سازمان از بین رفته است. وی خاطرنشان می‌کند: «در نشست سال ۲۰۱۰ این سازمان مقررات عضویت جدید تصویب شد. مطابق ماده‌ی جدید، هر کشوری که مورد تحریم بین‌المللی قرار می‌گیرد نمی‌تواند عضو این سازمان شود».

عضویت دایم افغانستان در سال ۲۰۱۲

به‌گزارش رسانه های روسیه، افغانستان و ترکیه نیز درخواست رسمی خود را برای پیوستن به سازمان همکاری شانگهای تسلیم این سازمان کرده‌اند.

به باور پرفسور Eberhard Sandschneider کارشناس امور چین و آسیای میانه از دانشگاه آزاد برلین، بزرگترین چالش این سازمان در حال حاضر وضعیت افغانستان است. وی می‌گوید:« خروج نیروهای آمریکایی و ناتو، نگرانی اعضای سازمان همکاری شانگهای را افزایش داده و برای خود افغانستان هم بسیار مهم است که با این سازمان منطقه‌ای همکاری داشته باشد.»

آرکادی دوبنوف کارشناسان روس هم ضمن تائید نظر این کارشناس آلمانی، حتی پیش بینی می‌کند که عضویت افغانستان در سال ۲۰۱۲حتمی است.

تقاضای ترکیه

زاند شنایدر کارشناس دانشگاه آزاد برلین انگیزه عضویت ترکیه را با «تغییر سایت خارجی این کشور و توجه آن به شرق» توضیح می‌دهد. وی می‌گوید:«ترکیه از تلاش برای عضویت در اتحادیه اروپا خسته شده است.»

کارشناسان روسی و آلمانی طرف گفت‌وگو دویچه وله ادعا می‌کنند که «با خروج نیروهای خارجی از افغانستان، آمریکا به دنبال ساختنار جایگزین بین‌المللی است و شاید برای تحکیم ثبات در افغانستان با سازمان همکاری شانگهای همکاری کند».

به ادعای روزنامه‌ "نزازیسمایا گازیتا" آمریکا خواستار تغییر ترکیب سازمان همکاری شانگهای است. این روزنامه به عضویت ایران اشاره‌ای نمی‌کند اما از حمایت آمریکا از عضویت ترکیه در این سازمان خبر می‌دهد.

نزاویسمایا گازیتا همچنین خاطرنشان می‌کند که آمریکا قصد دارد با پشتیبانی از ورود كشورهای دوست خود مانند تركيه در سازمان همكاری‌های شانگهای، از تبديل شدن آن به قدرت رقيب ناتو و تشدید روحيات ضدغربی در این سازمان جلوگيری كند.

کشورهائی که عضو دائم یا ناظر سازمان همکاری شانگهای هستند، حدود ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر جمعیت دارند. وسعت آن‌ها نیز برابر با حدود نیمی از کره‌ی خاکی است و عملا این سازمان از ماهیت منطقه‌ای خارج شده است.

عضویت در این سازمان در کشورهای منطقه اکنون به نوعی "رقابت" تبدیل شده است. ایران گرچه قدیمی‌ترین عضو ناظر این سازمان به حساب می‌آید، اما شانس آن از کشورهای "تازه پیوسته" به این سازمان نیزکمتر شده است.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: جواد طالعی