واژه "یلدا" واژه‌ای سریانی و به معنای زایش و تولد است. ایرانیان باستان شب زادروز ایزد مهر یا میترا را شب یلدا می‌نامیدند . ریشه این باور و اعتقاد برمی‌گردد به گاه‌شماری و اندیشه‌هایی که ایرانیان پیرو کیش مهرپرستی داشتند.

بنابر باور پیشینیان در پایان این شب دراز تاریکی شکست می‌خورد و روشنایی پیروز می‌شود. ایرانیان در این شب در خانه‌های خود آتش روشن می‌کردند و باور داشتند که با روشن نگاه داشتن آتش می‌توانند به ایزد مهر کمک کنند تا بتواند بر سردی و تاریکی که آن را از خصوصیات اهریمن می‌دانستند پیروز شود.

از لحاظ نجومی شب یلدا شب اول زمستان و طولانی‌ترین شب سال است و از فردای آن روزها طولانی‌تر می‌شوند و بر زمان تابش خورشید افزوده می‌شود. به این دلیل بود که ایرانیان باستان، شب آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا میترا می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند.

ايرانيان قديم شادی و نشاط را از موهبت‌های اهورایی و اندوه را از پديده‌های اهريمنی می‌پنداشتند. مراسم نوروز، جشن مهرگان، جشن سده، چهارشنبه سوری و شب يلدا و دیگر آیین‌ها بيانگر اين حقيقت است كه ايرانيان پس از رهايی از بيدادگری و ستم به شكرانه‌ی بازيافتن آزادی، جشن برپا می‌ساختند و پيروزی نيكی بر بدی و روشنايی بر تاريكی و داد بر ستم را گرامی می‌داشتند.

جشن شب یلدا از کهن‌ترین جشن‌های ایرانیان است که به آن "شب چله" هم می‌گویند. "چله" همان "چهل" فارسی است. ایرانیان زمستان را با توجه به سردی هوا به دو چله تقسیم می‌کردند که به آن "چله‌ی بزرگ" و "چله‌ی کوچک" گفته می‌شد.

ایرانیان باستان در پایان هر چله جشنی برگزار می‌کردند که به نوعی با گرما و آتش در ارتباط است. این جشن‌ها یکی جشن سده است که برای رفتن سرما آتش روشن می‌کردند و دیگری جشن چهارشنبه سوری در پایان زمستان است که با گرما به پیشواز سال نو می‌روند.

از سنت‌های این شب دور هم جمع شدن و فال حافظ گرفتن و خواندن شاهنامه است. شکستن گردو و فال گرقتن با گردو نیز در این شب مرسوم است.

خوردن میوه‌های زمستانی و آجیل جزيی از مراسم شب یلدا است. گفته می‌شود میوه‌هایی مانند هندوانه، انار، سیب و پرتقال به خاطر اینکه آفتاب زیادی را به خود جذب کرده‌اند، انتخاب می‌شوند. از طرف دیگر خوردن این میوه‌ها را که اغلب دانه‌های زیادی دارند را موجب برکت و فراوانی می‌دانند.

بعضی ها باور دارند که خوردن مقداری هندوانه در شب یلدا موجب می‌شود که در سراسر زمستان سرما و بیماری بر انسان اثر نکند. (عکس: پارک شهر گرگان در حال و هوای شب یلدا)

زرتشتیان به مناسبت شب یلدا سفره‌ی زیبایی می‌اندازند و به پیروی از ۷ عنصر مقدس ۷ نوع میوه و خوردنی در آن می‌گذارند. گرفتن فال حافظ و شکستن گردو هم از رسوم شب یلدا است .

در خطه شمال و آذربایجان رسم بر این است که در این شب خوانچه‌ای تزیین شده به خانه تازه‌عروس یا نامزد خانواده بفرستند. مردم آذربایجان در سینی خود هندوانه‌ها را تزئین می‌کنند و شال‌های قرمزی را اطرافش می‌گذارند. درحالی که مردم شمال یک ماهی بزرگ را تزئین می‌کنند و به خانه عروس می‌برند.

سفره مردم شیراز مثل سفره نوروز رنگین است. مرکبات، هندوانه، خرما و آجیل از مواد سفره است. حافظ‌‌خوانی جزو جدانشدنی مراسم این شب برای شیرازی‌هاست. البته خواندن حافظ در این شب نه تنها در شیراز مرسوم است، بلکه رسم کلی چله‌نشینان شده‌است. در اردبیل رسم است که مردم، چله بزرگ را قسم می‌دهند که زیاد سخت نگیرد و معمولا گندم برشته (قورقا) و هندوانه و سبزه و مغز گردو و نخودچی و کشمش می‌خورند.

ایرانیان روز پس از شب یلدا (یکم دی ماه) را "خورروز" (روز خورشید) و دیگان می‌خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود. در این روز بیشتر به این خاطر از کار دست می‌کشیدند که نمی‌خواستند احیاناً کار بدی انجام دهند. در میترائیسم ارتکاب هر کار بد کوچک در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ به حساب می‌آمد.

در سال‌های اخیر افزایش هزینه‌های زندگی باعث شده که بخش‌های بزرگی از مردم بتوانند به گونه‌ای دلخواه جشن‌هاشان را برگزار کنند.

فراموش نکنیم که یلدا زادروز "الهه مهر" است. مراسم شب یلدا برای کارتن‌خواب‌ها با عنوان "یه قاچ مهربونی" شامگاه ۲۹ آذرماه با حضور افراد نیکوکار و به همت "هیئت احسان الحسین" در مددسرای خاوران برگزار شد.