شورای انقلاب اسلامی درست یک ماه پیش از پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷، رسما تشکیل شد. ایت‌الله خمینی در بیانیه‌ای ضمن اعلام این خبر وظایف شورا را انجام «امور معین و مشخصی» از جمله بررسی «شرایط تأسیس دولت انتقالی» توصیف کرد. هسته‌ی اصلی شورا از پنج روحانی (مرتضی مطهری، محمد بهشتی، محمد جواد باهنر، اکبر هاشمی رفسنجانی و عبدالکریم موسوی اردبیلی) به انتخاب آیت‌الله خمینی تشکیل می‌شد که ماموریت یافتند عده‌ای دیگر را به همکاری دعوت کنند.

نیروهای "ملی مذهبی" در شورا

هاشمی رفسنجانی در مقدمه کتابی که مذاکرات شورای انقلاب را در بردارد می‌نویسد «در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیرروحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد.» او می‌افزاید آیت‌الله خمینی «اجازه داده بودند افراد دیگر با اتفاق نظر این 5 نفر اضافه شوند.» بهشتی در روایت دیگری از روند انتخاب افراد که ۳۱ تیرماه ۱۳۵۹ در روزنامه اطلاعات منتشر شد می‌گوید «افراد را امام تعیین می‌کردند.» بهشتی خاطر نشان می‌کند که کار این گروه پنج نفره که بعدا ایت‌الله مهدوی کنی نیز به جمع‌شان افزوده شد، شناسایی و مطالعه در باره افراد و پیشنهاد آنها به ایت‌الله خمینی برای تصمیم‌گیری و تایید نهایی بود. به هر تقدیر شورای انقلاب با پیوستن محمود طالقانی، علی خامنه‌ای، احمد صدر حاج سید جوادی، مهدی بازرگان، یدالله سحابی، مصطفی کتیرایی، ولی الله قرنی، و علی اصغر مسعودی به جمع شش نفره کار خود را آغاز کرد. تقریبا نیمی از افراد شورا را اعضای نهضت ازادی و کسانی تشکیل می‌دادند که بعدها به عنوان نیروهای "ملی مذهبی" شناخته و طرد شدند.

رئیسان شورا؛ از ترور تا تبعید

نخستین رئیس شورای انقلاب مرتضی مطهری بود که شامگاه دهم اردیبهشت ۵۸ توسط گروه فرقان ترور شد. جانشین او محمود طالقانی نیز مانند مطهری چند ماه بیشتر در این سمت نبود و 19 شهریور همان سال درگذشت. از پنج عضو هسته‌ی اولیه‌ی شورا دو نفر دیگر، بهشتی و باهنر، نیز در تابستان ۱۳۵۹ ترور شدند. به دنبال کشته شدن مطهری میرحسین موسوی هم به عضویت شورا در آمد. شورا با پیروزی انقلاب نیز دچار تغییراتی شد. با تشکیل دولت موقت و انتصاب مهدی بازرگان به عنوان نخست وزیر، او و چند نفر دیگر که در دولت مشغول به کار شده بودند جای خود را به افراد دیگری دادند. حسن حبیبی، عزت الله سحابی، عباس شیبانی، ابوالحسن بنی صدر و صادق قطب زاده پس از این تحولات به عضویت شورا در‌امدند. در سال ۵۸ احمد جلالی و حبیب الله پیمان نیز به شورا پیوستند. با مرگ طالقانی ابوالحسن بنی‌صدر رئیس شورا شد و تا تیرماه ۱۳۵۹ که شورا به کارش پایان داد در این سمت باقی ماند. بنی صدر، نخستین رئیس جمهور پس از انقلاب، در سال ۶۰ به دلیل آنچه «عدم کفایت سیاسی» خوانده شده از مقام خود عزل شد و به پاریس مهاجرت کرد.

طرد همراهان خمینی در بازگشت به ایران

ایجاد مجلس موسسان خبرگان و بررسی و تدوین پیش‌نویس قانون اساسی، تصویب اساسنامه سپاه پاسداران و قانون شوراهای محلی، و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی از اقدام‌هایی بود که شورای انقلاب در کمتر از دو سال حیات خود به انجام رساند. شورا زمانی که فعالیت خود را خاتمه یافته اعلام کرد یازده عضو داشت که اکثریت آن از وابستگان به جریان‌های موسوم به ملی مذهبی بودند. یکی از اعضای مغضوب شورا صادق قطب زاده، پس از انقلاب مدیرعامل رادیو و تلویزیون و مدتی وزیر امور خارجه بود. او که شهریور ۱۳۶۱ به اتهام توطئه برای سرنگونی جمهوری اسلامی اعدام شد یکی از کسانی بود که ۱۲ بهمن ۵۷ همراه با ایت‌الله خمینی از پاریس به تهران پرواز کرد. از دیگر همراهان این سفر ابولحسن بنی صدر بود که به گفته‌ی برخی از منابع مخارج اجاره هواپیمای ایرفرانس حامل خمینی را او پرداخت کرد. ابراهیم یزدی، دبیرکل نهضت آزادی، نیز از دیگر سرنشینان این هواپیما بود که هفتم دیماه ۸۸ برای چندمین بار در جمهوری اسلامی بازداشت شده.

وکیل سابق ایت‌الله خامنه‌ای در زندان

فهرست اعضای شورای انقلاب که در سال‌های بعد از فعالیت سیاسی محروم و بازداشت شده‌اند طولانی است. یکی دیگر از اینها احمد صدر حاج سید جوادی کهنسال‌‌ترین سیاستمداران ایران است. او از همکاران محمد مصدق، از بنیانگذاران نهضت آزادی و وزیر دولت موقت بوده است. حاج سید جوادی اردیبهشت سال جاری در نود و دو سالگی قلم زرین انجمن دفاع از آزادی مطبوعات در ایران را به خاطر تلاش‌هایش در «دفاع از آزادی قلم و اندیشه» دریافت کرد. او که در جمهوری اسلامی بارها بازداشت و زندانی شده پیش از انقلاب وکالت بسیاری از فعالان سیاسی زندانی از جمله علی شریعتی، آیت‌الله منتظری و علی خامنه‌ای، رهبر فعلی جمهوری اسلامی را بر عهده داشته است. بسیاری از اعضای شورای انقلاب در سال‌های گذشته برای شرکت در انتخابات مجلس و ریاست جمهوری "فاقد صلاحیت" شناخته شده‌اند؛ از جمله حبیب ‌الله پیمان که در انتخابات دوره هفتم ریاست جمهوری رد صلاحیت و در سال ۱۳۷۹ بازداشت شد.

کنار زدن "افراد با صلاحیت و متعهد"

در کنار اکثریت اعضای شورای انقلاب که از طرد شدگان سال‌های بعد بوده‌اند، مشخص نیست وضعیت آنها که ترور شدند، اگر زنده می‌ماندند، به چه صورت می‌بود. لااقل فرزندان برخی از آنهایی که ترور شده یا درگذشته‌اند، امروز از جمله افرادی هستند که تحت فشارند یا در بازداشت به سر می‌برند. یکی از این‌ها علیرضا بهشتی، فرزند نخستین رئیس قوه قضاییه جمهوری اسلامی است که به عنوان مشاور با میرحسین موسوی فعالیت می‌کرد. او در پی حوادث بعد از انتخبات دهمین دوره ریاست جمهوری هفدهم شهریور ماه بازداشت شد.

علی مطهری فرزند نخستین رئیس شورای انقلاب نیز از جمله افرادی است که گرچه به اردوگاه اصولگرایان تعلق دارد از منتقدان سرسخت دولت محمود احمدی‌نژارد به شمار می‌رود و اخیرا خواهان محاکمه او به عنوان یکی از مسببان "فتنه" در حوادث پس از انتخابات شده است. اعظم طالقانی، دختر دومین رئیس شورا، نیز از کسانی است که در ماه‌های گذشته با فشارها و تهدیدهای فراوانی روبرو بوده است. به این ترتیب از میان افرادی که در پایه‌ریزی جمهوری اسلامی نقش اساسی داشته‌اند تنها اقلیتی ناچیز همچنان "خودی" محسوب می‌شوند و امکان فعالیت سیاسی دارند. این در حالی است که ایت‌الله خمینی در بیانیه‌ی ۲۲ دی‌ماه ۱۳۵۷ خود اعضای شورا را «افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق» معرفی کرده بود.

BK/FW