الیا کازان فرزند خانواده‌ای مهاجر بود. در هفتم سپتامبر ۱۹۰۹ از پدر و مادری یونانی‌در استانبول به دنیا آمد و در چهار سالگی (۱۹۱۳) به همراه خانواده به آمریکا مهاجرت کرد.

کازان پس از تکمیل تحصیلات در کالج هنری ییل به کار حرفه‌ای در تئاتر روی آورد. از اوایل دهه‌ی ۱۹۴۰ با کارگردانی در تئاترهای برادوی (نیویورک) به عنوان هنرمندی خلاق و صاحب‌سبک به شهرت رسید. در صحنه‌گردانی تئاتر به میزانسن رئالیستی و اجرای طبیعی گرایش داشت. کازان به ویژه در معرفی آثار نمایشنامه‌نویسان معاصر آمریکا مانند تنسی ویلیامز، تورنتون وایلدر و آرتور میلر نقش مهمی داشت.

گذر به سینما

کازان از آغاز کار هنری خود به سینما علاقه‌مند بود. در سال ۱۹۴۳ نخستین فیلم خود را ساخت به نام "درختی در بروکلین می‌روید" که او را در ادامه‌ی کار سینمای دلگرم کرد. از آن پس به طور موازی به کار در سینما و تئاتر ادامه داد.

در سال ۱۹۴۷ نمایشنامه‌ی معروف تنسی ویلیامز به نام "اتوبوسی به نام هوس" را در برادوی (نیویورک) روی صحنه برد و چهار سال بعد این اثر را به فیلم برگرداند، که با بازی مارلون براندو و ویوین لی با موفقیت زیادی روبرو شد.

گرایش به مضامین اجتماعی

دستمایه‌های اجتماعی و سیاسی در سینما و تئاتر الیا کازان همیشه جایی برجسته داشته است. ناروایی‌های جامعه‌ی سرمایه‌داری، به ویژه در آمریکای پس از بحران گسترده‌ی اقتصادی سال‌های اوایل ۱۹۳۰ در کارهای کازان بازتاب داشت. او مضامین اجتماعی مانند فقر و بی‌عدالتی و تبعیض نژادی را با حساسیتی ویژه دنبال کرده است.

کازان برای بیان دردهای اجتماعی سبکی مناسب انتخاب کرده بود. زبان سینمایی او ساده و بی زرق و برق است. شگردهای فنی پیچیده و چشمگیر در کار او نقش ندارد. تأکید او بر روابط متقابل انسانی و تنگناهای اجتماعی است، با تأثرات عاطفی و احساسی شدید، که میدانی فراخ است برای هنرنمایی بازیگران توانا.

الیا کازان یکی از نخستین سینماگران هالیوود بود که دوربین خود را از دکورها و صحنه‌های استودیویی به مکان‌های واقعی برد. برای نمونه بخش اعظم فیلم‌های بومرنگ (۱۹۴۷)، توافق شرافتمدانه (۱۹۴۷) و وحشت در خیابان‌ها (۱۹۵۰) را در صحنه‌های حقیقی فیلم‌برداری کرد.

الیا کازان در زمینه‌ی تدریس و تربیت هنرپیشه نیز فعالیت داشت. او یکی از پایه‌گذاران مدرسۀ هنرپیشگی "اکترز استودیو" بود که فعالیت آن به ویژه با مدیریت لی استراسبرگ موفقیت شایانی پیدا کرد.

برنامه‌ی آموزش این هنرکده بر پایه‌ی نظریات استانیسلاوسکی، نظریه‌پرداز بزرگ روس، استوار بود. این مکتب نسل کاملی از هنرپیشگان برجسته را به سینما و تئاتر آمریکا عرضه کرد: مارلون براندو، جیمز دین، جولی هریس و... بیشتر این هنرمندان در فیلم‌ها و تئاترهای کازان فرصت هنرنمایی پیدا می‌کردند. مارلون براندو هنرپیشه معروف، الیا کازان را کارگردانی ایدآل برای هر هنرپیشه‌ای دانسته است.

کازان در پرتگاه سیاسی

در دوران گسترش نفوذ اندیشه‌های مارکسیستی در میان روشنفکران و هنرمندان آمریکا، الیا کازان به عقاید چپ گرایش یافت و دو سال (از ۱۹۳۴ تا ۱۹۳۶) عضو حزب کمونیست ایالات متحده بود.

پس از پایان جنگ جهانی دوم، در جریان رقابت دو اردوگاه بزرگ جهانی در زمان "جنگ سرد" در آمریکا کارزار بزرگی علیه کمونیست‌ها به راه افتاد، که به دوران "شکار جادوگران" معروف شد.

بسیاری از دولتمردان آمریکا معتقد بودند که "کمونیسم بین‌الملل" به طور وسیع در فرهنگ و هنر آمریکا رخنه کرده و باید به مقابله با آن پرداخت. سناتور جوزف مک‌کارتی کارزاری همه جانبه را علیه "هنرمندان چپ" شروع کرد، و کنگره‌ی آمریکا "کمیته‌ی تحقیق درباره‌ی نفوذ کمونیسم در صنعت سینما" را به راه انداخت.

دستگاه امنیتی (دفاتر سازمان سیا و اف بی آی) تقریبا برای تمام هنرمندان و نویسندگان بزرگ کشور پرونده‌های قطور ترتیب داد. در بازجویی‌هایی که طی چند سال جریان داشت، صدها روشنفکر و نویسنده و هنرمند به اتهام "فعالیت‌های کمونیستی" در برابر دادگاه قرار گرفتند.

الیا کازان در سال ۱۹۵۲ به "کمیته" احضار شد. او از اولین جلسه نشان داد که از افراد "سر به راه" است و برای هر نوع "همکاری" آماده است. او نه تنها به عضویت سابق خود در حزب کمونیست آمریکا اقرار کرد، بلکه برای جلب رضایت کامل سردمداران دادگاه "تفتیش عقاید"، نام دهها نفر را فاش کرد. نام این افراد به طور طبیعی وارد "لیست سیاه" می‌شد و فعالیت حرفه‌ای آنها را به خطر می‌انداخت. همکاری کازان با دم و دستگاه مک‌کارتی، لکه‌ای سیاه در کارنامه‌ی او باقی گذاشت.

در دفاع از کازان گفته شده که او جز همکاری با کمیته چاره‌ای نداشته است. زیرا در صورت پایداری، باید با کار در سینما و تئاتر خداحافظی می‌کرد و این برای او غیرقابل تحمل بود. در برابر کسانی مانند آرتور میلر عقیده دارند، که کازان از همکاری با کمیته فراتر رفته، به نوعی "خوش خدمتی" دست زده، و در نتیجه زندگی همکاران و رفقای پیشین خود را به خطر انداخته است. خود کازان این لغزش سیاسی با پیامدهای سنگین اخلاقی را قبول نداشت و همواره از رفتار خود در برابر کمیته مک‌کارتی دفاع کرده بود.

تصفیه حساب با اندیشه‌های چپ

یک سالی پس از ماجرای حضور در جلسۀ تحقیقاتی کمیته، الیا کازان یکی از مؤثرترین فیلم‌های خود را ساخت به نام "در بارانداز"، بر اساس داستانی از باد شولبرگ. در این فیلم قهرمان فیلم (با بازی مارلون براندو) در برابر توطئه‌ها و زدوبندهای رؤسای اتحادیه‌های کارگری قرار می‌گیرد. فیلم رؤسای اتحادیه‌ها را بیرحم و فاسد نشان می‌دهد، و جاسوسی برای کارفرما را توجیه می‌کند.

فیلم سینمایی "در بارانداز" یک داستان عشقی را در محیطی کارگری و خشن روایت می‌کند، با بازی‌های درخشان مارلون براندو و اوا مری‌سنت؛ اما در متن حوادث روز آمریکا، فیلم پژواک و معانی سیاسی پیدا کرد. به علاوه فیلم به موفقیت فراوانی دست یافت و هشت جایزه اسکار را برنده شد.

فیلم بعدی الیا کازان به نام "زنده باد زاپاتا" نیز فیلمی پرحادثه با زمینه‌های سیاسی است و بر پایه‌ی اثری از جان استاین‌بک نویسنده‌ی نامی ساخته شده. فیلم از امیلیانو زاپاتا یکی از رهبران مردمی انقلاب مکزیک، سیمایی روشن ارائه داده، اما در عین حال عقاید چپ‌روانه را در جریان جنبش انقلابی، به باد انتقاد می‌گیرد.

برخورد نسل‌ها در "شرق بهشت"

"شرق بهشت" محصول سال ۱۹۵۵ یکی از مهمترین فیلم‌های الیا کازان است که بار دیگر بر پایه‌ی رمانی از جان استاین‌بک ساخته شده. بنمایه‌ی این فیلم عصیان نسل تازه‌ای است که با ارزش‌ها و هنجارهای پدران خود سر سازش ندارد. این فیلم، به ویژه به یمن بازی جیمز دین، موفقیت فراوانی پیدا کرد و مضمون آن در فیلم‌های بسیاری تکرار شد.

"شرق بهشت" تنها فیلمی از جیمز دین بود که در زمان زندگی او به نمایش در آمد. این بت جوانان آمریکا، در دو فیلم دیگر نیز بازی کرد که تنها پس از مرگش در ۲۴ سالگی به روی پرده آمد.

مهاجری در ینگه دنیا

کازان نویسنده‌ای توانا بود و هفت رمان نوشته است که معروف‌ترین آنها رمان "آمریکا آمریکا" است، که به ترجمۀ رضا براهنی به فارسی نیز ترجمه شده. کازان از این رمان در سال ۱۹۶۳ فیلمی زیبا و مؤثر ارائه کرد. فیلم که روایتگر کودکی و نوجوانی کازان است، دردها و رنج‌های خانواده‌ای مهاجر را در بدو ورود به جامعه‌ای غریبه و بی‌ترحم، به خوبی ترسیم می‌کند.

کارنامه‌ی سینمایی کازان با فیلم "آخرین قارون" (۱۹۷۶) به پایان رسید. در این فیلم نیز انتقاد اجتماعی جایی مشخص دارد. در فیلم هنرپیشه‌های معروفی ایفای نقش کرده‌اند، مانند رابرت دنیرو، تونی کرتیس، رابرت میچم، ژان مورو، جک نیکلسون و...

الیا کازان در ۲۸ سپتامبر ۲۰۰۳ در نیویورک درگذشت.

AA/SA