برنامه­های روز صنعت چاپ، از نهم شهریور آغاز شد و تا دوازدهم ادامه دارد. بخشی از برنامه­ها نیز به بعد از ماه رمضان موکول شده است. تجلیل از پیشکسوتان و بانوان فعال در صنعت چاپ از جمله­ی برنامه­های امسال است. روز صنعت چاپ همچنین بهانه­ای است برای طرح مسائل این حوزه که بی‌شباهت با معضلات دیگر حوزه­های صنعت کشور نیست؛ کمبود سرمایه، پایین بودن سطح مهارت‌های حرفه­ای، ضعف بخش خصوصی و دخالت­های دولت از جمله­ی این معضلات هستند که همه به نوعی در ارتباط با یکدیگر قرار دارند.

جشنواره یا نمایش پرخرج؟

برنامه­های نهمین دوره­ی جشنواره­ی صنعت چاپ کمابیش به دوره­های پیش می­ماند: برگزاری همایش‌ها، نشست­های تخصصی و انتخاب برترین­های حوزه­ی چاپ در هر دوره تکرار می­شود. برخی از منتقدان در سودمندی چنین جشنواره­هایی تردید جدی دارند. اینان معتقدند، ریخت و پاش­های فراوان و صرف هزینه­های گزاف برای برگزاری همایش­ها در مجلل­ترین هتل­ها و تالارهای تهران سود چندانی به حال صنعت چاپ ندارد. ظاهرا برگزارکنندگان این جشنواره نیز به این موضوع آگاه­اند. جلال ذکایی، مدیرکل دفتر امور چاپ وزارت ارشاد، ۲۶ مرداد ماه ۸۸، در نشست معرفی برنامه‌های بخش مسابقه تخصصی نهمین جشنواره صنعت چاپ، گفت: «در سال‌های قبل، همه دست‌اندرکاران حوزه چاپ در این جزیره نشسته بودند و با انتخاب آثار برتر در جشنواره يكديگر را تشويق می‌كردند كه اين روند خطری جدی برای صنعت چاپ كشور است.» او در ادامه ادعا می­کند: «امروز جشنواره چاپ، محفلی برای به رسميت شناختن صنعت چاپ به عنوان یک صنعت مستقل است.» رقابت نابرابر بخش خصوصی با دولت در صنعت چاپ از اصلی­ترین گلایه­های فعالان این بخش است که دخالت­های دولت را دلیل اصلی عدم استقلال خود می­دانند.

صنعتی وابسته به واردات

صنعت چاپ صنعتی کاملا وابسته به خارج است. از دستگاه چاپ و فیلم و زینک تا کاغذ و مرکب، همه عمدتا از خارج وارد می‌شوند. چاپخانه­های ایران پیش از انقلاب سال ۵۷ از جدیدترین تکنولوژی روز دنیا استفاده و تجهیزات خود را دائم به روز می‌کردند. این کار با توجه به بحران­های پس از جنگ با عراق، از جمله­ی تحریم­ها و سیاست­های تجاری و ارزی دولت، تقریبا برای بخش خصوصی ناممکن شد. بزرگترین و مدرن­ترین چاپخانه­های امروز ایران به دولت تعلق دارند. تا اوایل دهه­ی هشتاد خورشیدی واردات دستگاه­های مورد نیاز چاپخانه­ها برای بخش خصوصی ممنوع بود. نایب رئیس اتحادیه چاپخانه­داران، محمد بلالی، مهرماه ۸۳ به روزنامه همشهری گفت، نزدیک به ۷۵ درصد از ماشین آلات چاپخانه­های غیردولتی فرسوده و از رده خارج هستند. آزادسازی واردات کمک چندانی به بخش خصوصی نکرده است. این بخش سرمایه­ی لازم برای این کار را در اختیار ندارد. مهم‌تر از آن، سرمایه­گذاری­های کلان در شرایطی که دولت رقیب اصلی بخش خصوصی است، کاری پرخطر محسوب می­شود.

رقابت با بخش خصوصی با بودجه­ی عمومی

دولت و نهادهای دولتی برای تجهیز چاپخانه­های خود در حقیقت از بودجه­ی عمومی استفاده می­کنند. وزارتخانه­ها با ارزی که برای واردات در اختیار دارند، دستگاه­های مورد نیاز خود را با قیمتی بسیار پایین­تر از بخش خصوصی وارد کشور می­کنند. نتیجه­ی این سیاست دور کردن بخش خصوصی از رقابت­ و به ورشکستگی کشاندن چاپخانه­های خصوصی است. چاپخانه­های دولتی و موسسه‌های وابسته به آن از ۱۸ واحد در دوران پیش از انقلاب به بیش از ۴۰۰ واحد افزایش یافته­اند. وزارت ارشاد مرجع صدور مجوز برای راه­اندازی چاپخانه و واردات ماشین­ آلات است. این وزارتخانه خود صاحب یکی از سه چاپخانه­ی بزرگ کشور است. چاپخانه­های عظیم «شرکت افست» و «شرکت چاپ و نشر ایران» همراه با چاپخانه وزارت ارشاد با تجهیزات و امکاناتی که با یارانه­های دولتی وارد می­کنند، رقیب بلامنازع تمام چاپخانه­های غیردولتی در بخش تولید کتاب هستند.

انحصار چاپ کتاب­های درسی

حکایت چاپ کتاب­های درسی نمونه­ای گویا از رقابت نابرابر دولت با بخش خصوصی در این صنعت است. حدود ۹۰ درصد از کتاب‌های درسی در سه چاپخانه یاد شده تولید می­شوند. امسال توزیع کتاب‌های درسی، با ۹۳۷ عنوان و در تیراژ ۱۴۰ میلیون نسخه از پانزدهم شهریور آغاز می­شود. برای دریافتن ابعاد نقش کتاب­های درسی در صنعت چاپ، باید در نظر داشت که کل کتاب‌هایی که در سال ۸۷، در تمام موضوع­ها و از جمله کتاب­های کمک درسی، در ایران منتشر شده ۲۱۸ میلیون نسخه بیشتر نبوده است. بسیاری از همین کتاب­ها نیز در چاپخانه­های دولتی منتشر شده­اند. واحد مرکزی خبر نهم شهریور از قول مدیرکل چاپ و توزیع کتاب­های درسی وزارت آموزش و پرورش گزارش می­دهد، دولت برای چاپ کتاب­های درسی تنها ۴۲ میلیارد تومان یارانه­ی کاغذ پرداخت کرده است.

چاپ، در بخش­هایی چون بسته‌بندی صنایع غذایی که بخش بزرگی از فعالیت­های چاپخانه­­ها را به خود اختصاص می­دهد، محتاج دستگاه­هایی است که اغلب چاپخانه­های خصوصی ندارند و از وارد کردن آنها نیز عاجزند. در حالی‌که قوانین سختگیرانه دست و پای بخش خصوصی را برای سرمایه­گذاری در صنعت چاپ بسته است، نهادهایی چون وزارت ارشاد با استفاده از ارز ارزان دولتی مشغول تجهیز و گسترش چاپخانه­های خود و راه­اندازی واحدهای عظیم در شهرهایی چون قم و مشهد هستند. بی­جهت نیست که این نهادها چند سالی است چشم به بازار کشورهای همسایه دوخته­اند.

رخنه در بازار چاپ همسایگان

اول خرداد ماه ۸۸ مسئولان فرهنگی کردستان عراق به ایران آمدند و از جمله در مورد چاپ کتاب­های درسی ۴۸۰ هزار دانش­آموز این منطقه با مدیرکل دفتر امور چاپ وزارت ارشاد مذاکره کردند. ایران برای سهیم شدن در چاپ کتاب­های درسی همسایگان در وهله­ی اول به عراق و افغانستان نظر دارد. رضا رضایی، رییس اتحادیه صادرکنندگان صنعت چاپ، ۲۸ شهریور ۸۵ به خبرگزاری کتاب گفت، ایران فعالانه در مناقصه چاپ ۱۷ میلیون جلد کتاب درسی مقطع متوسطه کشور افغانستان شرکت می‌کند. روزنامه جمهوری اسلامی یک روز بعد به نقل از روابط عمومی معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد نوشت، بيش از چهار ميليون و ششصد هزار جلد كتاب درسی عراق در ایران به چاپ رسيده است. رضایی همچنین از چاپ بخشی از کتابهای درسی عراق در سال ۸۴ خبر داده بود. خبرهایی که در این زمینه منتشر شده گاهی ضد و نقیض بوده است.

خبرهای مبهم و ضد و نقیض

رضا رضایی اردیبهشت سال ۸۸ در حاشیه نمایشگاه کتاب اظهار داشت، رایزنی وتوافق­هایی برای چاپ کتاب­های درسی افغانستان در ایران انجام شده است. چند روز پس از این اظهارات، دوم خرداد، زهره مظهری، رئیس اداره صادرات دفتر چاپ وزارت ارشاد، خبر داد: «قرارداد چاپ کتاب‌های درسی افغانستان در ایران به دلایلی فسخ شده است.» او علت این ناکامی را یکدست عمل نکردن مسئولان صنعت چاپ کشور عنوان کرد و افزود، سال گذشته نیز اتفاق مشابهی در مورد چاپ کتاب‌های درسی عراقی­ها رخ داده است. جلال ذکایی ظاهرا در اشاره به همین مورد نوزدهم مرداد ماه ۸۸ گفت: «متاسفانه تجربه تلخی در مورد کشور عراق توسط یک گروه انجام شد که آسیب حیثیتی زیادی به صنعت چاپ ما وارد کرد.» او به «این گروه» و جزییات آن تجربه­ی تلخ اشاره‌ای نکرد. ذکایی این سخنان را در روزی بیان کرد که، برخلاف گفته­های زهره مظهری، خبر قطعی شدن قرارداد چاپ کتاب­های درسی افغانستان را می­داد. او می­گوید: «خوشبختانه اخیراً با تلاشی که دوستان ما در صنعت چاپ انجام داده‌اند، قرارداد چاپ کتاب­های درسی افغانستان به امضاء رسید و بناست که یکی از شرکت­های بزرگ چاپی در ایران این کار را انجام دهد.» او نام این شرکت را در ابهام نگه داشته، اما با توجه به شواهد موجود باید یکی از شرکت­هایی باشد که به «دوستان» تعلق دارد.

از میان رفتن امکان رقابت آزاد در صنعت چاپ

جمهوری اسلامی قصد دارد از طریق مشارکت در چاپ کتاب­های درسی در افغانستان راهی برای ورود به بازار چاپ انبوه کتاب در دیگر کشورهای منطقه، از جمله تاجیکستان نیز باز کند. اگر این طرح­ها با موفقیت به اجرا درآید، در نهایت به رونق کار چاپخانه‌های دولتی منجر خواهد شد. در ایران تعداد واحدهای خصوصی فعال در عرصه­ی چاپ از دولتی­های بسیار بیشتر است، اما حجم کار موسسه­های دولتی قابل قیاس با بخش خصوصی نیست. تعداد اندکی چاپخانه­ی دولتی، همانگونه که در نمونه کتاب‌های درسی مشاهده می­شود، صدها برابر هزاران موسسه خصوصی خدماتی چاپی ارائه می­دهند. در کنار فعالیت­های رسمی دولتی باید حضور بخش بزرگی از منسوبان و نزدیکان حکومت را نیز در نظر داشت که با بهره­گیری از ارتباط­های ویژه وارد این عرصه شده­اند و امکان رقابت را از بخش واقعا خصوصی گرفته‌اند. برخی از چاپخانه­داران می­گویند، وزارت ارشاد همانقدر که در دادن مجوز ایجاد چاپخانه و وارد کردن دستگاه­های مورد نیاز به افراد عادی سختگیر است، در برابر عده­ای دیگر از جمله برخی از کارمندان بازنشسته­ی خود گشاده­دستی می­کند. در نظر بسیاری از دست­اندرکاران چاپ، ممکن است با محول کردن سرنوشت این صنعت به وزارت ارشاد که با صنایع بیگانه است، اهداف دیگری دنبال شود. با تجربه­ی سال­های اخیر، ادامه­ی این وضعیت تنها تضعیف بخش خصوصی و از میان بردن امکان رقابت آزاد را در پی خواهد داشت.

بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: بابک بهمنش