عرضه کتاب در اینترنت؛ ضعف زیرساختها و دخالت دولت
۱۳۸۸ مهر ۱۳, دوشنبه
سرانه نازل کتابخوانی و پایین بودن تیراژ کتاب از معضلاتی است که ناشران، کتابفروشان و مسئولان دولتی از آن بسیار گلایه میکنند. سیستم ناکارآمد پجش کتاب نیز مشکلی است که برخی آن را نتیجه، و عدهای مسبب وضعیت موجود میدانند. وزارت ارشاد به گروه دوم تعلق دارد که مدعی است با راهاندازی بزرگترین فروشگاه اینترنتی کتاب، زیر عنوان "شبكه كتابفروشیهای اينترنتی ناشران" میتواند مشکلات پجش را حل کند و به کتابخوانی رونق بخشد. بسیاری از ناظران سیاستها و دخالتهای دولت را از عوامل اصلی کم-رونقی نشر و کتابخوانی میدانند.
نمایشگاه کتاب، رقیب فروشندگان و پخش کتتدگان
در ایران حدود نه هزار ناشر ثبت شده وجود دارد که سال گذشته حدود چهار هزار تای آنها یک یا چند کتاب منتشر کردهاند. تعداد ناشران واقعا فعال به گواهی آمار موسسه "خانه کتاب" از چند صد نفر تجاوز نمیکند. تعداد کتابفروشیهای ایران را بین ۲۵۰۰ تا ۳ هزار برآورد میکنند. این تعداد در سالهای گذشته رو به کاهش بوده و شمار زیادی از شهرستانهای کشور اصلا کتابفروشی ندارند. ناشران بزرگ اغلب صاحب کتابفروشی هم هستند و ترجیح میدهند نسخههای معدود کتابهایشان را یا مستقیم بفروشند یا با همکارانشان مبادله کنند. بخش دیگری از کتابها نیز در نمایشگاههای کتاب، به ویژه نمایشگاه تهران مستقیما عرضه میشود. در این چرخه هر روز جا برای کتابفروشان و شرکتهای پخش کننده کتاب تنگتر میشود. در سایتی که زیر نظر معاونت فرهنگی وزارت ارشاد برای ناشران تاسیس شده به این واقعیت اعتراف میشود. در این سایت آمده «خريدهای عمده كتابفروشان در نمايشگاه كتاب، ايشان را از خدمات سيستمهای پخش و توزيع كتاب بی نياز میسازد. بدين ترتيب [...] شركتهای توزيع كتاب به تدريج رو به ورشكستگی نهادهاند.»
فقدان زیرساختهای لازم برای فروشگاههای اینترنتی
در مورد میزان توفیق و عدم توفیق فروشگاههای اینترنتی کتاب نظرات گوناگونی ابراز میشود. برخی با توجه به اندک نمونههای موفق، آیندهی این کار را روشن ارزیابی میکنند. شواهد نشان میدهد که این فروشگاهها نه تنها در یک دههی گذشته رشد قابل توجهی نداشتهاند که جز در موارد استثنایی خدمات و سیستم کار خود را بهبود نبخشیدهاند. به روز نشدن اغلب فروشگاههای اینترنتی، و ضعفهای اساسی در موتورهای جستجوی آنها نشان از استقبال ناچیز خریداران دارد. مهمتر از همهی مشکلات، ضعف و ناکارامدی زیرساختهاست که خوشبینترین افراد نیز آن را از عوامل اصلی ناموفق بودن طرحهای فروش اینترنتی کتاب ارزیابی میکنند. غیرقابل اعتماد بودن دو رکن اساسی، سیستم بانکداری الکترونیکی و پست، و کم بودن سرعت اینترنت راه را برای گسترش فعالیتهای اینترنتی بسیار دشوار کرده است. در ایران مراجع و قوانین روشنی برای پیگیری مشکلات احتمالی چنین فعالیتهای تجاری وجود ندارد، و آنجا که وجود داشته باشد، به دلیل ابهام در تعریف حقوق شهروندی، قابل اتکا نیست.
تفاوت بازار سنتی کتاب با بازار اینترنت
برخی از ناشران و کتابفروشیها پیش از وزارت ارشاد استفاده از امکانات اینترنت را آزمودهاند. نگاهی به تعدادی از بزرگترین و موفقترین نمونهها پارهای از مشکلات را آشکار میکند. در ایران ادبیات داستانی همیشه در رده دوم یا سوم کتابهای پرخواننده قرار داشته است. در فهرست کتابهای پرفروش یکی از این سایتها بیشترین عنوانها به کتابهایی در مورد مدیریت، تجارت و کار با نرمافزارهای مختلف کامپیوتری اختصاص دارد. بخشی دیگر از کتابها نیز به موضوعاتی مربوط است که زیر عنوان عام «روانشناسی» جا میگیرند و به مسائلی چون رفتار با کودکان، رازهای موفقیت در زندگی زناشویی و تقویت اعتماد به نفس میپردازد. ادبیات داستانی در فهرست پرفروشها تقریبا جایی ندارد.
تعدادی از ناشران کتابهای خود را به ایرانیان مقیم خارج نیز عرضه میکنند. معمولا بهای این کتابها نه بر اساس تبدیل ریال به دلار که بر مبنای قیمت احتمالی کتاب در خارج محاسبه میشود و به طور متوسط پنج تا شش برابر بهای کتاب در ایران است. در سایت اینترنتی یکی از ناشران نسخهای از ترجمه «داستانهای آوالونا» ایزابل آلنده که در ایران ۲۷۰۰ تومان (حدود ۳ دلار) قیمت دارد برای خارج از کشور ۱۷ دلار و۵۰ سنت قیمت زده شده است. در این سایت نحوهی پرداخت بهای سفارشها تنها برای مشتریانی که در ایران ساکن هستند تشریح شده. ظاهرا ناشر یاد شده در حالی کتاب خود را به ایرانیان در خارج نیز ارائه میکند که هنوز راهی برای دریافت بهای آن نیافته است.
سر و صدای فراوان، پیشرفت ناچیز
گرچه در سالهای گذشته گامهای موثری برای بهبود زیرساختها برداشته نشده، وزارت ارشاد سال گذشه با ادعای سامان دادن به وضعیت توزیع کتاب در کشور طرح بزرگی را به اجرا گذاشت. با گذشته حدود یک سال از آغاز راهاندازی فروشگاه اینترنتی ناشران ایرانی به نظر میرسد این طرح نیز مانند برخی دیگر از طرحهای مشابه با سر و صدای فراوان شروع شد اما به تحقق وعدههای داده شده نینجامید. عملیات اجرایی طرح موسوم به «شبكه كتابفروشی های اينترنتی ناشران ایران» پاییز سال گذشته شروع شد. حمیدرضا قبادی مشاور اجرایی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد، هفدهم اسفند ماه ۸۷ به خبرگزاری مهر گفت «فاز مطالعاتی طرح کتابفروشی اینترنتی کشور به پایان رسیده است.» به گفتهی قبادی «بعد از مرحله ورود اطلاعات اولیه مربوط به حدود ۱۰۰ ناشر، مرحله اصلی ورود اطلاعات عموم ناشران است که اجرای کارهای مربوط به آن اوایل سال آینده (۱۳۸۸) آغاز میشود. در این مرحله تمامی ناشران کشور در طرح نام نویسی میکنند.»
«بزرگترین فروشگاه کتاب» بدون حضور ناشران
با گذشت حدود پنج ماه از سال ۸۸ وزارت ارشاد خبر داد تعداد ناشرانی که اطلاعات مربوط به آنها ثبت شده به ۲۰۰ ناشر رسیده است. ۲۴ تیرماه ۸۸ منابع خبری اعلام کردند «این طرح هم اکنون در مرکز فناوری و توسعه رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد در دست بررسی است و کارشناسان این مرکز سرگرم ارزیابی امکانات و توان شرکت مجری طرح (وب گستر هوشیار) و مسائل فنی نرم‌افزار ارائه شده برای اجرای طرح مورد اشاره هستند.» خبرگزاری مهر چهارم مرداد ماه برای پیگیری میزان پیشرفت اجرای طرح با عیسی زارع پور رئیس مرکز فناوری و توسعه تماس گرفت. به گزارش مهر زارعپور در پاسخ به خبرنگار این خبرگزاری گفته است «طرح کتابفروشی اینترنتی ارتباطی به شما ندارد. خودشان بیایند بپرسند که چه شده است.»
سایتی که به این منظور راه اندازی شده نشان میدهد تا کنون اتفاق مهمی در این کار نیفتاده است. بخش «لیست ناشران» این سایت به کلی غیرفعال است و حتا همان ۲۰۰ ناشر نیز در آن فهرست وارد نشدهاند. در بخش اخبار سایت تنها یک خبر وجود دارد که به چاپ جلد نهم کتابی با عنوان «نبرد با شیاطین» مربوط است. اگر ثبت ناشران با سرعتی که از ابتدای امسال انجام شد ادامه یابد برای وارد کرد اطلاعات مربوط به چهار هزار ناشری که سال گذشته کتاب منتشر کردهاند حدود دو دهه وقت لازم است.
دولتی کردن به نام خصوصی سازی
منتقدان میگویند با توجه به واقعیتهای موجود و آماده نبودن زمینههای لازم، وزارت ارشاد با به اجرا گذاشتن این طرح، سرمایهی گزافی را هدر داده است. انتقادهای دیگر به هدفها و برنامههای دولت در این کار بازمیگردد. برخی از تحلیگران برنامهی وزارت ارشاد را در دست گرفتن شریان توزیع کتاب قلمداد میکنند و آن را جزیی از هدفهای دولت برای اعمال کنترل هر چه بیشتر بر فعالیتهای حوزه نشر میدانند. این تردیدها زمانی شدت گرفت که مشاور اجرایی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد اعلام کرد «تمامی ناشران موظف‌اند که وارد این طرح شوند.» وزارت ارشاد دولت نهم اجرای طرح کتابفروشی اینترنتی ناشران را «در راستای اجرای سیاستهای اصل ۴۴ قانون اساسی» عنوان کرد و مدعی شد «ما بر اساس قانون برنامه چهارم توسعه موظفیم حمایت‌هایمان را به سمت مصرف‌کنندگان ببریم.» ناشران مستقل معتقدند فعالیتهای دولتی در مسائل نشر، و دخالت روزافزون وزارت ارشاد در تولید و پحش کتاب دقیقا برخلاف اصل ۴۴ انجام میشود که سپردن شرکت-های دولتی به بخش خصوصی را مدنظر دارد.
"قاصدکهای کتاب"، وعدهای با یک سال تاخیر
به نتیجه نرسیدن کتابفروشی اینترنتی ناشران تنها شکست ساستهای ارشاد برای سامان دادن به پخش کتاب نیست. یکی دیگر از برنامههایی که سال گذشته با تبلیغات فراوان اعلام شد راه اندازی شبکهی سیار توزیع کتاب و مطبوعات، زیر عنوان قاصدک بود. وزارت ارشاد آذر ماه ۸۷ اعلام کرد تا پایان سال ۷۳۵کیوسک و دکه سیار برای فروش کتاب و مطبوعات در سراسر کشور به راه خواهد انداخت. تا پایان سال ۸۷ هیچ اتفاقی در این زمینه نیفتاد و ظاهرا این کار به امسال و سالهای اینده موکول شده است.
روابط عمومی مجتمع مطبوعات تخصصي كشور که با وزارت ارشاد در این کار همکاری میکند یازدهم مهرماه ۸۸ اعلام کرد «اولين سری از "قاصدك های كتاب" از گمرك تهران به كارگاه مونتاژ منتقل شدند.» ششم مهرماه اعلام شده بود «قاصدك های كتاب كه سوم شهريورماه سال جاری در بندرعباس پهلو گرفته بودند تاكنون و پس از گذشت بيش از يك ماه از گمرك تهران ترخيص نشده اند.» روابط عمومی مجمع مطبوعات «اختلاف نظر در خصوص شيوه محاسبه هزينه گمركی و طولانی بودن فرآيند بروكراسی» را دليل اصلي تاخير در ترخيص قاصدك ها میداند.
دولت یکی از کاربردهای این دکهها را توزیع کتاب در نقاط دورافتاده توصیف کرده بود. با توجه به میزان اندک مطالعه در شهرهای کوچک، این کار جز در مورد کتابهای کمک اموزشی شانسی برای موفقیت و توجیه اقتصادی ندارد. کسانی که مایل به کار کردن در این دکهها هستند باید به قانون اساسی جمهوری اسلامی پایبند و حداقل دارای مدرک کارشناسی باشند. جمعی از ناظران پیش بینی میکنند با توجه به این شرایط بعید است از این دکهها، در شهرهای کوچک استفاده شود و به همین دلیل نقشی در توسعهی پخش کتاب و مطبوعات نخواهند داشت.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه: فرید وحیدی