فراز و نشیب دو سال اجرای برجام و چشم‌انداز آینده
۱۳۹۶ دی ۲۶, سه‌شنبه
دو سال پیش و حدود شش ماه پس از نهایی شدن توافق هسته‌ای میان ایران و شش قدرت جهانی (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا، فرانسه و آلمان) اجرای برنامه جامع اقدام مشترک، موسوم به برجام (۲۶ دی ۹۴/ ۱۶ ژانویه) آغاز شد.
در این دو سال وضعیت ایران از برخی جنبه‌ها، از جمله افزایش تولید و صادرات نفت تغییرات چشمگیری داشته اما انتظاراتی که دولت، به خصوص شخص رئیس جمهور در به وجود آوردن آن دخیل بوده، برآورده نشده است.
به گزارش خبرگزاری ایسنا، حسن روحانی ۱۷ خرداد ۹۴ در مراسم گرامی‌داشت هفته محیط زیست گفته بود: «تحریم‌های ظالمانه باید از بین برود تا سرمایه بیاید و مشکل محیط زیست، اشتغال، صنعت و آب خوردن مردم حل شود، منابع آبی زیاد شده و بانک‌ها احیا شوند.»
شاید این سخنان اغراق‌آمیز که کمتر از یک ماه پیش از امضای توافق هسته‌ای در وین بیان شده برای قانع کردن منتقدان و مخالفان داخلی مذاکرات هسته‌ای و کسانی که به قول روحانی "نمی‌دانستند تحریم چیست" ابراز شده باشد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
به نظر می‌رسد رئیس جمهور دانسته یا ندانسته این واقعیت را نادیده گرفته که با اجرای برجام قرار نبوده همه تحریم‌ها "از بین برود" و بسیاری از شرکت‌های بزرگ و بانک‌ها و موسسه‌های بین‌المللی به خاطر نگرانی از پیامد نقض تحریم‌های غیرهسته‌ای بسیار محتاطانه عمل می‌کنند و رغبتی به سرمایه‌گذاری‌های کلان در ایران از خود نشان نداده‌اند.
توهم "از بین رفتن" تحریم‌ها با برجام
رهبر جمهوری اسلامی، علی خامنه‌ای نیز در دامن زدن به توهم "از بین رفتن تحریم‌ها" بی‌تقصیر نبوده است. او ۲۹ مهر ماه ۹۴ در نامه‌ای به روحانی نوشته بود، ایران باید به شرطی برجام را بپذیرد که رئیس جمهور آمریکا و اتحادیه اروپا تعهد کتبی بدهند "تحریم‌ها به‌کلی برداشته شده است".
یکی دیگر از شرط‌های خامنه‌ای این بود که در سراسر دوره‌ی هشت‌ساله اجرای برجام، "وضع هرگونه تحریم در هر سطح و به هر بهانه‌ای، از جمله بهانه‌های تکراری و خودساخته‌ی تروریسم و حقوق بشر، توسط هر یک از کشورهای طرف مذاکرات" نقض برجام محسوب شود و دولت ایران اجرای تعهداتش را متوقف کند.
هیچ یک از این شرط‌ها پذیرفته نشده و خامنه‌ای در نامه‌ای که دو روز پس از آغاز اجرای برجام به رئیس جمهور نوشت اعتراف کرد که ایران برای توافق هسته‌ای "هزینه‌های سنگینی" پرداخته و چیزی که عایدش شده "رفع بخشی از آن تحریم‌های زورگویانه" بوده است.
بیشتر بخوانید: ترامپ "برای آخرین بار" تعلیق تحریم‌های ایران را تمدید کرد
تلاش و پافشاری ایران برای حفظ برجام، به رغم نادیده گرفته شدن شرط‌های خامنه‌ای، از جمله افزوده شدن نام رئیس قوه قضائیه و ۱۳ شخص و نهاد ایرانی و مرتبط با ایران در دومین سال‌روز برجام، نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی از بازگشت به دوران پیش از توافق هسته‌ای به شدت نگران است.
تنش در روابط با آمریکا و کشورهای منطقه
گرچه توافق هسته‌ای و اجرای برنامه جامع اقدام مشترک در دو سال گذشته دستاوردهای مهمی داشته، روابط ایران با اغلب کشورهای منطقه همچنان پرتنش است و ارتباط‌های اقتصادی و مالی جمهوری اسلامی با بازیگران مهم جهانی هنوز عادی نشده است.
خبرگزاری دولتی ایرنا در دومین سال‌روز امضای توافق هسته‌ای در گزارشی نوشت که "رفع تحریم‌ها" بخش کوچکی از مزایای برجام بوده و "تثبیت حقوق هسته‌ای، رفع ایران‌هراسی و ناکامی دشمنان جمهوری اسلامی از اجماع‌سازی" را باید دستاوردهای مهم‌تر این توافق دانست.
گرچه رئیس جمهور آمریکا، دونالد ترامپ تا کنون موفق نشده دیگر طرف‌های توافق هسته‌ای را با برنامه‌های خود برای بازنگری در برجام همراه کند، دست‌کم سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان درباره اتهام‌هایی نظیر نقش بی‌ثبات‌کننده در منطقه و برنامه‌های مناقشه‌برانگیز موشکی، علیه ایران نظری کمابیش مشابه با کاخ سفید دارند.
بیشتر بخوانید: واکنش اتحادیه اروپا و آلمان به بیانیه ترامپ درباره برجام
ترامپ ۲۳ دی ماه تعلیق تحریم‌های هسته‌ای علیه جمهوری اسلامی را برای یک دوره چهار ماهه تمدید کرد. او تاکید کرده که تعلیق تحریم‌ها را برای آخرین بار انجام داده و تکرار این کار مستلزم آن است که "اشکال‌های فاجعه‌بار" توافق هسته‌ای اصلاح شوند.
رئیس جمهور آمریکا حکومت جمهوری اسلامی را به تجهیز و حمایت از گروه‌های تروریستی و بی‌ثبات کردن منطقه متهم کرده و به کشورهای اروپایی هشدار داده که اگر در ماه‌های آینده برای "رفع نواقص توافق هسته‌ای" همکاری نکنند ایالات متحده اجرای برجام را متوقف می‌کند.
افزایش چشمگیر صادرات نفت
در دوره اوج تحریم‌ها صادرات نفت خام ایران به کمتر از یک میلیون بشکه در روز رسیده بود. علی کاردُر، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی نفت چندی پیش گفته بود اگر آن وضعیت ادامه می‌یافت امروز میزان صادرات در بهترین حالت به ۴۵۰ هزار بشکه در روز می‌رسید.
به گفته علی کاردُر، ایران در حال حاضر روزانه نزدیک به ۴ میلیون بشکه نفت استخراج و ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار بشکه صادر می‌کند. توافق هسته‌ای همچنین به محدودیت‌های صادرات محصولات پتروشیمی نیز پایان داده است.
با این همه بسیاری از کارشناسان معتقدند تا زمانی که جمهوری اسلامی تنش روابط خود با آمریکا و متحدان منطقه‌ایش را کاهش ندهد "دستاوردهای" برجام شکننده می‌مانند و وضعیت اقتصادی ایران از ثبات لازم برای جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی برخوردار نخواهد شد.
بیشتر بخوانید: تایید برجام توسط مکرون در گفت‌وگو با نتانیاهو
در ماه‌های گذشته گزارش‌هایی منتشر شد که بر مبنای آنها آمریکا تلاش می‌کند برخی از مشتریان اصلی نفت ایران، از جمله چین، هند و کره جنوبی را به کاهش مناسبات تجاری با ایران ترغیب کند یا آنها را برای این کار تحت فشار قرار دهد.
بازسازی ناوگان هوایی فرسوده
پس از اجرای برجام شرکت‌های هواپیمایی ایرانی موفق شدند برای بازسازی ناوگان فرسوده هوایی قرارداد و تفاهم‌نامه‌هایی برای خرید ۳۴۸ فروند هواپیما با کمپانی‌های بزرگ هواپیماسازی امضاء کنند. از این هواپیماها تا کنون ۱۱ فروند به ایران تحویل داده شده است.
گرچه وزارت خزانه‌داری آمریکا مجوز فروش هواپیما به ایران را صادر کرده، اما خروج احتمالی آمریکا از برجام می‌تواند فروش هواپیماهای اروپایی به ایران را نیز مختل کند زیرا به خاطر استفاده از تجهیزات آمریکایی ممکن است مشمول تحریم‌های این کشور شوند.
بیشتر بخوانید: خامنه‌ای: برای برجام هزینه سنگینی پرداختیم
توافق هسته‌ای و اجرای برجام می‌توانست دستاوردهای بسیار بزرگتری برای ایران داشته باشد اما واقعیت این است که بخش بزرگی از مخالفان داخلی تنش‌زدایی با کشورهای غربی و منطقه‌ای، نهادهای قدرتمندی مانند سپاه پاسداران هستند که حسن روحانی بارها به کنایه آنها را "کاسبان تحریم" خوانده است.
اقدامات تحریک‌آمیز سپاه
اقداماتی نظیر آزمایش یک موشک بالیستیک در روز آغاز اجرای برجام، نمایش انبارهای زیرزمینی موشکی که حسن روحانی در مبارزات انتخاباتی از آن انتقاد کرد و دخالت آشکار نظامی در برخی کشورهای منطقه اقداماتی نیست که به اعتمادسازی در دوران پسابرجام و جذب سرمایه منجر شود.
بر این پایه دو سال پس از شروع اجرای برجام دولت حسن روحانی با انبوهی از مشکلات مالی و اقتصادی روبروست که می‌تواند دستاوردهای برجام را به خطر بیندازد یا بی‌اثر کند.
در دو سال گذشته میزان تورم رو به کاهش داشته و رشد اقتصادی مثبت بوده است. با این همه بیکاری برجا مانده از سالیان قبل و هجوم میلیون‌ها فارغ‌التحصل بیکار به بازار کار، برنامه‌ها و وعده‌های اشتغال‌زایی دولت را بدون جذب سرمایه‌های کلان خارجی و داخلی به شکست می‌کشاند.
سهم عوامل ساختاری مانند سوءمدیریت، فساد فراگیر، اقتصاد رانتی متکی به نفت و سهم نهادها و مراکز خارج از نظارت در اقتصاد را نمی‌توان در وضعیت امروز ایران نادیده گرفت.
بیشتر بخوانید: روحانی: در برجام به منافعی رسیدیم که قابل بازگشت نیست
تظاهرات گسترده‌ای که از هفتم دی ماه با اعتراض به گرانی و فساد آغاز و به سرعت فراگیر شد نشان داد که مزایای برجام در دو سال گذشته برای مردم آنچنان ملموس نبوده است. شعارهای تظاهرکنندگان که به شکل بی‌سابقه‌ای سویه‌ای ضد حکومتی به خود گرفت نیز آشکار کرد که معترضان به مجموعه حکومت بی‌اعتمادند.
فساد و ساختارهای ناکارآمد
شماری از کارشناسان معتقدند اگر با فساد و رانت‌خواری به طور جدی مبارزه نشود و ساختارهای ناکارآمد اصلاح نشوند، ادامه اجرای برجام هم نمی‌تواند معضلات مزمن اقتصاد ایران را از میان بردارد.
تجربه سال‌های اخیر که در آن برملا شدن فسادهای بزرگ به مسئله‌ای روزمره مبدل شده نشان می‌دهد که بدون وجود دستگاه قضائی مستقل، آزادی واقعی رسانه‌ها و گردش آزاد اطلاعات مقابله با فساد و ویژه‌خواری به برخورد مراکز قدرت با یکدیگر تقلیل پیدا می‌کند.
در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد و تا پیش از تشدید تحریم‌ها که صادرات نفت را مختل کرد، ایران به درآمد بی‌سابقه ۷۰۰ میلیاد دلاری از فروش نفت دست یافت. با این همه حسن روحانی می‌گوید از او ویرانه‌ای تحویل گرفته است؛ به بیان دیگر افزایش درآمدهای نفتی پس از برجام به خودی خود تضمینی برای ویران نشدن کشور نیست.
عمر دو ساله برجام تقریبا به تساوی میان دوران ریاست جمهور پیشین آمریکا باراک اوباما و رئیس جمهور کنونی تقسیم شده است. اگر ترامپ آن گونه که تهدید کرده از برجام خارج هم نشود، عزم خود را جزم کرده جلوی بهره‌برداری ایران از مزایای آن سنگ‌اندازی کند.