لنی‌ هارت زن دامپزشک ۷۶ ساله‌ای است كه هرسال با هزينه خود از هلند به ايران می‌آيد تا همه داشته‌هايش را صرف نجات فک خزری در حال انقراض کند. (عکس: از راست: دکتر امير صیاد شیرازی، مسئول پروژه فک خزری در ایران، دکتر لنی هارت و مهندس رضا خالقی، مسئول امداد و نجات پروژه فک خزری)

زمانی بیش از یک میلیون قلاده فک در دریای خزر زندگی می‌کردند. بر اساس آمار مربوط به سال ۲۰۰۵ به دلایل مختلفی چون بیماری‌، آلودگی ‌دریا، شکار توسط انسان، گیرافتادن در تورهای صیادی، کاهش ذخایر غذایی و دست‌اندازی انسان به مناطق ساحلی و نابودی زیستگاه‌های این پستاندار، تعداد فک‌های خزری به کمتر از یکصد‌هزار قلاده رسیده است.

وضعيت فک‌ها در حاشيه خزر بحرانی است. سواحل روسيه و ايالت داغستان و نيز قزاقستان از مهم‌ترين مكان‌های زادآوری فک‌هاست. روسيه هر سال مجوز شكار فک‌ها را صادر می‌كند. با تلاش‌هایی که صورت گرفته مجوز شكار از سالانه ۱۰هزار فک به كمتر از دو هزار كاهش یافته‌ است. روس‌ها فک را برای تهيه لباس شكار می‌كنند و هنوز هم لباس‌های تهيه شده از پوست اين آبزی طرفدار دارد.

در ایران هم صیادان اطلاع چندانی از فک‌ها نداشتند و تنها پستاندار گوشت‌خوار دریای خزر را رقیب خودشان می‌پنداشتند که به تور صدمه می‌زد و ماهیان را می‌خورد. صیادان اغلب فک‌های به تور افتاده را به قتل می‌رساندند. (عکس از مرگ بیش از ۲۰ فک در منطقه شمال شرقی دریای خزر)

كاهش زاد و ولد فک‌ها به‌دليل شدت آلودگی بيش از حد خزر بعد از صيد بی‌رويه، اكنون بزرگ‌ترين نگرانی دكتر شيرازی مسئول پروژه فک خزری است. او می‌گويد كه بررسی‌ها نشان داده آلودگی‌ها منجر به نازايی گروهی از ماده فک‌ها و حتی عقيم شدن بعضی از نرها شده است.

لنی هارت بیش از ۵۰ سال از عمر خود را صرف حمایت از فک‌ها کرده است. در منطقه دریای شمال نیز که محل زندگی نزدیک به ۱۲ هزار فک است، این حیوانات با آلودگی محیط زیست و دیگر خطرات روبرو هستند. لنی هارت موفق شد مرکز تحقیق و نگهداری از فک‌ها را با کمک‌های مردمی در سال ۱۹۷۱ راه‌اندازی کند. این مرکز با شش دامپزشک و ۱۲ نیروی کمکی بزرگترین "بیمارستان فک‌ها در جهان" است.

لنی هارت، پروژه حفاظت از فک خزری را از سال ۲۰۰۸ میلادی آغاز كرد. او همكاری كشورهای حاشيه خزر به‌ويژه مشاركت‌های مردمی را برای نجات فک‌ها ضروری می‌داند و می‌گوید: «اگر كشورهای همسايه خزر نتوانند به سازوكار مناسب برای نجات فک‌ها دست يابند همين جمعيت باقيمانده طی ۱۰ سال آينده كاملا نابود می‌شوند.» (عکس: امضای تفاهم‌نامه همکاری با مرکز تحقیق و نگهداری از فک‌های هلند)

حالا با کمک همکاران ایرانی لنی هارت و دكتر امير شيرازی "مركز درمانی و تحقيقاتی فک خزری" در آشوراده راه‌اندازی شده است. (مرکز دکتر محمد مصطفی شاهی فردوس (در سمت چپ عکس) به نام عضو هیأت علمی مؤسسه پژوهشی و مرکز بازتوانی فک‎ها موسوم به SRRC در هلند اشاره دارد که در یک سانحه رانندگی درگذشت. دکتر شاهی فردوس در عرصه انتقال دانش مرتبط با پستانداران دریایی به ایران فعال بود)

دكتر شيرازی درباره فعاليت‌های مركز درمانی تحقيقاتی فک خزری كه مديريتش را برعهده دارد، می‌گوید: «آموزش و فرهنگسازی برای صيادان محلی به‌ويژه در استان‌های گلستان و مازندران، امداد و نجات فک‌های گير افتاده در تورهای ماهيگيری، نمونه‌برداری و جمع‌آوری اطلاعات از لاشه‌ها به‌منظور انجام كارهای تحقيقاتی و نهايتا رهاسازی فک‌های درمان شده از مهم‌ترين اقدامات اين مركز است.»

"مركز درمانی و تحقيقاتی فک خزری" از طرف هيچ نهاد و ارگان دولتی اعم از سازمان حفاظت محيط‌ زيست و دیگر ارگان‌ها حمايت مالی نمی‌شود. دکتر شیرازی می‌گوید: «تمامی هزينه‌های اين مركز توسط خيرين و خانم لنی هارت و داوطلبانی كه به عشق نجات فک‌ها با ما همكاری دارند، تأمين می‌شود.»

جلب مشاركت مردم ساکن منطقه با هدف نجات فک‌های خزری یکی از اصول مهم فعالیت‌های "مركز درمانی و تحقيقاتی فک خزری" است.

"مركز درمانی و تحقيقاتی فک خزری" با برگزاری كارگاه‌های آموزشی، اهمیت حفاظت از فک‌ها را به صيادان آموزش می‌د‌هد. حالا مدت‌هاست كه صيادان هرگاه فكی را در دام صيادی خود می‌‌بينند آن را با احتياط نجات می‌‌دهند و گاه ناگزير به بريدن تورهايشان می‌شوند. آنها برای نجات هر فک ۲۰۰هزار تومان پاداش می‌گيرند.

محمدمصطفی طُریک، دانش آموز گلستانی، با پیدا کردن یک قلاده فک در حال مرگ به تیمار آن پرداخت و آن را نجات داد. (لنی هارت از مرکز درمانی و تحقیقاتی هلند و دکتر شیرازی معاون دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با حضور در دبستان با اهدای یک دستگاه تبلت از این دانش‌آموز برای حفظ محیط زیست، تقدیر کردند.)

بطور میانگین سالی ۴۰ تا ۵۰ فک در دام صیادان گرفتار می‌شوند که در صورت آسیب‌دیدگی در "مركز درمانی و تحقيقاتی فک خزری" درمان و سپس در دریا رها می‌شوند. در آخرین مورد، در روز سه‌شنبه (۱۰ اکتبر/ ۱۸ مهر) یک فک به دریا بازگشت داده شد. (عکس مراسم رهاسازی ۷۴امین فک خزری با حضور جمعی از هنرمندانی چون میترا حجار، نفیسه روشن، کتایون جهانگیری و سینا حجازی در جزیره آشوراده)

لنی‌هارت را حالا ترکمن‌های سواحل دریای خزر بخوبی می‌شناسند. "مركز درمانی و تحقيقاتی فک خزری" در کنار برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای صیادان، از زنان ترکمنی که همسران آن‌ها صیاد بودند خواست قالیچه‌هایی با نقش فک ببافند. این قالیچه‌ها در هلند به فروش رفتند و پول آن در اختیار خانواده‌های صیادان قرار گرفت. حالا صیادان خود به ناجی فک‌ها تبدیل شده‌اند.