تهران پایتخت تمام عیار ایران است. این شهر که بیش از یک ششم جمعیت کشور را در خود جا داده، مرکز و محور تمام فعالیت­های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است. در زمینه­ی نشر کتاب و نشریه نیز تهران مرکز این فعالیت­هاست و مهم‌ترین کتاب­فروشی­ها و ناشران ایرانی در این شهر هستند. مطابق آمار رسمی از ۵۵ هزار و ۵۵۴ عنوان کتابی که در سال ۸۷ منتشر شده، سهم پایتخت ۴۳ هزار و ۵۳۷ عنوان بوده است.

قم، رقیب بی‌رقیب تهران

در حوزه­ی نشر و چاپ کتاب، قم پس از تهران قرار دارد. تعداد کتاب‌هایی که در قم منتشر می­شود از مجموع کتاب­هایی که در تمام شهرهای دیگر ایران چاپ می­شود بیشتر است. با توجه به آماری که نهاد کتاب­خانه­های عمومی ایران برای سال ۸۷ منتشر کرده، استان قم، به نسبت دیگر استان­های ایران، کمترین فضای کتاب­خانه­ای و کمترین اعضای کتاب­خانه­ها را دارد. مطابق این آمار و در خوش‌بینانه‌ترین حالت در سال گذشته به ازای هر شهروند ایرانی ۳ جلد کتاب منتشر شده است. این رقم برای ساکنان استان قم که برابر آمار رسمی سال ۸۵ کمتر از یک میلیون نفر بوده­اند، حدود ۵۰ جلد به ازای هر نفر است.

اعتشاش و ابهام در آمار رسمی

معاون فرهنگی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم، حجت‌الاسلام احمد شرفخانی، اول اردیبهشت ۸۸ به خبرگزاری فارس گفت: «در سال ۸۷، ۱۲ هزار و ۵۰۰ عنوان کتاب از این اداره کل مجوز انتشار گرفتند که بر اساس این آمار بیش از ۴۶ میلیون جلد کتاب روانه بازار نشر شد.» در آماری که موسسه­ی خانه کتاب منتشر کرده، تعداد کتاب­هایی که در سال ۸۷ در تمام شهرستان­های ایران منتشر شده، ۱۲ هزار و ۱۷ کتاب بیشتر نبوده است. اگر این آمار را درست فرض کنیم، باید نتیجه گرفت، به جز تهران و قم، نه تنها در هیچ شهر ایران کتابی منتشر نشده، که حدود ۵۰۰ عنوان کتاب اضافه در قم انتشار یافته که در آمار رسمی وجود ندارند! مدیر کل ارشاد، حجت الاسلام حمید رسایی دهم شهریور ۸۷ به خبرگزاری کتاب ایران گفته بود: «در سال ۸۶، ۱۶ هزار عنوان كتاب و حدود ۸۰ ميليون جلد كتاب در قم منتشر شده است.» خانه کتاب تعداد کتاب­های منتشر شده در همه­ی شهرستان­های ایران را در سال ۸۶، ۱۲۴۰۰ عنوان اعلام کرده است.

اغراق­های وزیر سابق ارشاد

با اتکا به داده­های آماری رسمی، تحلیل دقیق مسائل نشر در ایران کار ساده­ای نیست. مسئولان جمهوری اسلامی در مورد این مسئله، همچنان که در مورد مسائل دیگر، به دلایل گوناگون اطلاعات متناقض و مخدوش به مردم عرضه می­کنند. وزیر سابق ارشاد، محمد حسین صفارهرندی، ادعا می‌کند، در دولت نهم ۲۱۸ هزار عنوان کتاب منتشر شده که بیش از تمام عنوان­هایی است که در سی سال گذشته انتشار یافته است. اما آمار خانه کتاب نشان می­دهد تنها در ده سال قبل از دولت نهم بیش از ۲۶۰ هزار عنوان کتاب در ایران منتشر شده است. گرچه میان آمارهایی که حتا از سوی مسئولان و نهادهای وابسته به وزارت ارشاد منتشر می­شود، اختلاف­های فاحش و عجیبی وجود دارد، در مورد جایگاه قم به عنوان دومین مرکز نشر کتاب ایران تردید نمی­توان کرد. آنچه در این میان اهمیت بیشتری دارد، چرایی و چگونگی دست یافتن این استان به این موقعیت است.

کتابی در مورد قمه‌زنی و حساب­های از دست دررفته

قم مرکز انتشار کتاب­های مذهبی است که برخی از آنها با حمایت­های دولتی در تیراژهای چند صد هزارتایی به چاپ می­رسند. حمید رسایی ۱۸ فروردین ۸۷ «چاپ کتاب "دست‌های پنهان" با موضوع استفاده ابزاری از قمه‌زنی توسط رسانه‌های بیگانه در تیراژ ۲۵۰ هزار نسخه» را یکی از فعالیت­های این اداره­ی کل ارشاد قم در سال ۸۶ اعلام کرد. روزنامه رسالت ۲۵ دی­ماه ۸۶، از انتشار چاپ هشتم این کتاب در تیراژ صد هزار نسخه خبر داد. بنا بر اطلاع روابط عمومی اداره کل ارشاد قم، کتاب دست­های پنهان به سفارش و با حمایت این اداره توسط «دفتر فرهنگی فخرالائمه» تدوین شده و همراه با یک لوح فشرده رایگان در سراسر کشور پخش می‌شود. به نظر می­رسد، حساب تیراژ و نوبت چاپ­های این کتاب از دست اداره ارشاد، رسانه­های دولتی و حتا ناشر نیز در رفته باشد. خبرگزاری "برنا نیوز" تیراژ چاپ هشتم را ۱۳۰ هزار نسخه اعلام کرده است. در نسخه­ی PDF این کتاب که در اینترنت موجود است، زمان چاپ هشتم دیماه ۸۷ و تیراژ آن ۳۰ هزار نسخه ذکر شده است. در همین زمینه، کتاب دیگری نیز با عنوان «قمه زنی، سنت یا بدعت؟» اواخر سال ۸۵ با حمایت اداره ارشاد اصفهان منتشر شد که در سال ۸۶ به چاپ ششم رسید.

طی ۱۲ سال چاپ­خانه­های قم دو برابر شده­اند

انتشار کتاب­های دینی و کتاب­هایی چون «دست پنهان» که تعدادشان کم نیست، بازار نشر در قم را بسیار پر رونق کرده است. در فاصله­ی سال­های ۷۵ تا ۸۷، تعداد چاپ­حانه­های قم از ۵۷ به ۱۱۴ واحد افزایش یافته است. در این استان مجموعا ۲۴۰ موسسه فعال در زمینه­ی چاپ کتاب وجود دارد. وزارت ارشاد در صدد است در قم و مشهد دو شهرک چاپ راه بیاندازد. محمد عربستانی، عضو اتحاديه چاپخانه‌داران قم، شهریور ۸۷ و در حاشیه­ی هشتمين جشنواره صنعت چاپ گفت، طرح شهرک­های چاپ از ۱۴ سال پیش از سوی این اتحادیه مطرح شده، اما وزارت ارشاد وقت از آن استقبال نکرده است. او می­گوید، با وجود مسئولان وزارت ارشاد دولت نهم این طرح به طور جدی پیگیری می­شود. گسترش صنعت چاپ در قم باعث شده، بسیاری از ناشران تهرانی نیز کتاب­های خود را برای چاپ به این شهر بفرستند. وزارت ارشاد قصد دارد در سال ۸۸ با همكاری شركت تعاونی ناشران استان قم نخستین مجموعه­ی چاپ و صحافی دیجیتال ایران را در این استان به راه اندازد.

یارانه­ها تیراژ را غیرواقعی کرده

ظاهرا ۴۶ میلیون جلد کتابی که گفته می­شود در سال ۸۷ در قم منتشر شده، کتاب­هایی هستند که مجوز آنها را اداره ارشاد همین استان صادر کرده است. برآوردها نشان می­دهد، تقریبا به همین تعداد نیز کتاب در قم به چاپ رسیده که مجوز آنها در تهران صادر شده است. مسئولان تیراژ کتاب­های چاپ شده در سال ۸۶ را تا ۸۲ میلیون نسخه نیز ذکر کرده­اند و شواهد حکایت از افزایش چاپ کتاب در قم می­کند. یارانه­های وزارت ارشاد که بر اساس تیراژ اعلام شده پرداخت می­شد، و حذف آن در سال ۸۶، می­تواند از دلایل نامشخص و متناقض بودن اطلاعات آماری در مورد نشر کتاب باشد. کمک­های دولتی به نشر کتاب در مواردی به دادن اطلاعات نادرست از جمله در مورد تیراژ منجر می­شود.

چاپ کتاب برای دیگران

به جز وزارت ارشاد موسسه­ها و نهادهای بسیاری هستند که از بودجه­ی عمومی تغذیه می­کنند که بخش مهم آن صرف انتشار کتاب­های مذهبی و تبلیغی می­شود. شمار بزرگی از این کتاب­ها و جزوه­ها به صورت رایگان در مراسمی چون نماز جمعه یا ماه محرم در مسجدها و حسینیه­ها پخش می­شود. میلیون­ها نسخه از این کتاب­ها نیز هر سال به خارج از کشور می­رود. شهر قم در صادرات کتاب جایگاهی خاص دارد. به گفته­ی مدیرکل ارشاد قم، «هر سال ۳۸ هزار عنوان كتاب در شمارگان ۴ ميليون جلد از استان قم به اقصی نقاط جهان صادر می‌شود.» ناظران تعداد واقعی کتاب­های صادراتی را بسیار بیشتر تخمین می­زنند. بخشی عظیمی از کتاب­های منتشر شده در قم از طریق نمایشگاه کتاب تهران به خارج می­رود و در آمار محلی استان قم وارد نمی­شود.

کتاب، سومین کالای صادراتی قم

اطلاعات منتشر شده از سوی سازمان بازرگانی استان قم نشان می­دهد، کتاب سومین کالای صادراتی غیرنفتی از این استان در سال ۸۷ بوده است. بنابر این گزارش، کتاب پس از کفش و دمپایی، و موکت و کفپوش، ۸ درصد از کل صادرات قم را به خود اختصاص داده است. این سه کالا مجموعا ۴۴ درصد صادرات شهر قم به خارج بوده­اند. صادرات کتاب به نسبت سال ۸۶، ۱۳/۵ درصد افزایش داشته است. رشد صادرات کتاب در دولت نهم جهشی بوده و در طی چهار سال دو برابر شده است. در همین مدت فرش دستباف که از اقلام اصلی صادراتی قم بود، با سهمی معادل ۲/۸ درصد در سال ۸۷ به ردیف هفتم سقوط کرده است. از تعداد کتاب­هایی که در قم به چاپ می­رسد و به دیگر استان­های کشور صادر می­شوند، اطلاع دقیقی در دست نیست.

حمایت خاص، حمایت خاص­تر

در سه دهه­ی گذشته نشر کتاب­های مذهبی از سوی همه­ی دولت­ها پشتیبانی و ترویج شده. دولت نهم در ادامه­ی همین سنت به ناشران و کتاب­های خاصی توجه بیشتری نشان داده است. نمونه­ای از این توجه که در افزایش صادرات کتاب از قم بی­تاثیر نمی­تواند باشد، حمایت­های دولت از انتشارات مسجد جمکران است. این موسسه در معرفی خود می­نویسد: «انتشارات جمكران، در سال ۸۵ تعداد ۱۱۵ عنوان كتاب جديد منتشر كرد. اين كتاب‌ها كه در تيراژهای زياد و در زمينه‌های مختلف چاپ شد، در مقايسه با سال گذشته افزايش چشمگير ۸۰ درصدی را نشان می‌دهد.» برابر این گزارش از ميان ۱۱۵ عنوان كتاب چاپ شده توسط انتشارات جمكران، ۶۹ عنوان با موضوع مهدويت و امام زمان و بقيه در موضوعات گوناگون دینی است. این کتاب­ها در تیراژ یک میلیون و ۲۰۰ هزار نسخه منتشر شده­اند. گفته می­شود، دولت نهم میلیاردها تومان صرف خرید کتاب­هایی به ویژه با موضوع امام زمان و توزیع مجانی آنها کرده است. برخی از منابع میزان کمک دولت نهم به ناشران قم را تا ۳۰ میلیارد تومان ذکر کرده­اند.

ترویج فرهنگ یا تبلیغ خرافه

دولت اقدام خود در حمایت از برخی کتاب­های مذهبی را ترویج فرهنگ عنوان می­کند. بعضی از دست­اندرکاران، بی‌حساب و کتاب بودن پرداخت یارانه­ها را از عوامل مهم رشد کتاب­های نازل و رونق خرافات می­دانند. منتقدان چنین سیاست­هایی حتا در میان ناشران مهم قم نیز یافت می­شوند. حجت‌الاسلام محمد کاظم شمس، مدير موسسه بوستان کتاب دفتر تبليغات اسلامی حوزه علميه قم، در حاشیه بیست و دومین نمایشگاه کتاب تهران، به ایرنا گفت: «ضعف توانایی­های علمی و بعضی سودجویی­ها در بخش خصوصی، باعث شده که به نشر کتاب در حوزه دين تنها به عنوان منبع کسب درآمد و سود نگاه شود.» او می­گوید: «اين مساله آسيب­های جدی به حوزه دين وارد می‌کند.»

آینده­ی مبهم چاپ کتاب در قم

واقعیت این است که سیاست­های حمایتی دولت نهم به کاهش کتاب­های تالیفی انجامیده و به رغم تیراژهای بالای برخی کتاب­ها، از تیراژ متوسط کتاب کاسته است. بررسی آمار نشر سال­های اخیر که خانه کتاب رسما منتشر کرده، این نکته را اثبات می­کند. یکی از معضلاتی که پرداخت یارانه­ها به شیوه­ی حاضر به وجود می­آورد، وابسته کردن نشر و صنعت چاپ به دولت است. این وضع می­تواند برای ناشران و چاپخانه­داران قم، همچنان که برای همکارانشان در شهرهای دیگر، مضر باشد. تمرکز در قم خطرها را نیز افزایش می­دهد. شهر قم از برکت سیاست­های حمایتی دولتی، به قطب نشر و چاپ کتاب تبدیل شده است. این وضعیت برای اقتصاد این شهر مطلوب است، اما مشخص نیست زمانی که بازار نشر واقعا خصوصی شود و دولت یارانه­های میلیاردی را برای چاپ کتاب­های خاص نپردازد، تکلیف صدها موسسه و چاپ­خانه و هزاران کارگر شاغل در آنها چه می­شود.

بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: بهنام باوندپور