مسئله‌ی کپی رایت و کمک نمایشگاه کتاب فرانکفورت به ناشران ایرانی: گفتگو با نمایندگان نمایشگاه کتاب فرانکفورت
۱۳۸۴ اردیبهشت ۱۶, جمعه
ر این مورد به آنها یاری رسانند
نمایشگاه کتاب تهران که از آغاز فعالیت صفت بین‌المللی را یدک می‌کشد در نخستین سال فعالیتش میزبان ۱۹۶ ناشر خارجی بود و این تعداد که هر سال سیری صعودی داشت، سال گذشته به ۱۲۰۰ ناشر رسید. در هجدهمین دوره‌ی این نمایشگاه تعداد ناشران خارجی کاهشی چشمگیر را نشان می‌دهد. محمد علی شعاعی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد در روز افتتاح خبر داد که «در بخش بین المللی نیز ۸۵۶ ناشر از ۵۶ کشور در نمایشگاه بین المللی امسال به عرضه آثار خود می‌پردازند.»
ناشران آلمان بخشی از این ۸۵۶ ناشرند که به صورت گروهی در این نمایشگاه شرکت دارند و کتابهایشان به وسیله‌ی نمایندگانی از نمایشگاه کتاب فرانکفورت عرضه می‌شود. خانم Ursula Holpp که به عنوان مشاور ناشران خارجی با این نمایشگاه همکاری دارد حضور این ناشران را اینگونه توصیف می‌کند:
«ما اینجا غرفه‌ای به مساحت هشتاد مترمربع در اختیار داریم که در آن حدود ۸۵۰ کتاب از بیش از ۲۰۰ ناشر آلمانی را عرضه می‌کنیم.»
با این حساب نزدیک به یک چهارم از ناشران خارجی نمایشگاه هجدهم به یکی از ۵۶ کشور میهمان تعلق دارند که هر کدام با چهار یا پنج کتاب فضایی به مساحت چهل سانتی‌مترمربع را اشغال کرده‌اند.
حضور ناشران خارجی، همواره زمینه‌ی بحث در مورد معاهده‌ی جهانی حقوق مولفان یا کپی رایت را فراهم می‌کند. نمایندگان نمایشگاه کتاب فرانکفورت در کنار عرضه‌ی کتاب می‌کوشند مسئله‌ی رعایت کپی رایت را با ناشران ایرانی به بحث بگذارند و در این مورد به آنها یاری رسانند. خانم هولپ می‌گوید: «موضوع کپی رایت موضوع دشواری است. گرچه ایران هنوز به معاهده‌ی جهانی کپی رایت نپیوسته، مدام به تعداد ناشرانی که به میل خود این معاهده را می‌پذیرند و می‌کوشند حقوق کتابهای خود را در خارج به فروش بگذارند یا حقوق کتابهای خارجی را بخرند افزوده می‌شود.»
خانم Cornelia Helle نیز که به عنوان مدیر پروژه با نمایشگاه کتاب فرانکفورت همکاری دارد در این ارتباط می‌افزاید:
«ما در نهایت کاری نمی‌توانیم بکنیم. پذیرش این توافقنامه مسئله‌ی دولت ایران است و ما فقط می‌توانیم تاکید کنیم که بدون این پیمان هیچگونه گسترشی در روابط تجاری میان ناشران ایرانی و آلمانی به‌وجود نخواهد آمد. ایران به عنوان یکی از معدود کشورهای جهان که به این پیمان نپیوسته خود را بدنام می‌کند.»
نپذیرفتن تعهدهای بین‌المللی و نمایشگاهی بین‌المللی سازمان دادن تناقضی عجیب است. انگار که ما ناشران خارجی یا نمایندگانشان را به بازدید از کپی‌های غیرمجاز اثارشان دعوت کرده باشیم. کورنلیا هله می‌گوید:
«مثلا من امروز از سالن کتابهای کودکان بازدید کردم و کتابهای بیشماری دیدم که بدون مجوز به فارسی ترجمه و منتشر شده‌اند. من فقط می‌توانم بگویم که به این کار انتقاد دارم. من فکر میکنم این کار به تنزل کیفیت می‌انجامد چرا که ناشر آلمانی هیچ امکانی برای کنترل ترجمه‌ی فارسی ندارد. وقتی حقوق کتابی خریداری می‌شود ناشر آلمانی مبی‌تواند ترجمه خوبی را طلب کند. رعایت نکردن کپی رایت به ضرر خواننده‌ی ایرانی و کودکانی که این کتابها را می‌خوانند نیز تمام می‌شود. به نظزم تاسف‌آور است.»
پیوستن به کپی رایت وابسته به پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی است. این مسئله‌ای است خارج از حیطه‌ی اختیارات ناشران و به سیاستهای دولت مربوط می‌شود. اما گذشته از جنبه‌ی اخلاقی احترام به حقوق ناشران و مولفان کشورهای دیگر، به‌ویژه ناشرانی که خواهان حضور در عرصه‌ی نشر جهان باشند مجبورند رفته رفته قوانین مربوط به حقوق مولفان را رعایت کنند. برخی از ناشران گردن نهادن به کپی رایت را اضافه شدن خرجی بر مخارج سنگین تولید کتاب می‌پندارند و معتقدند که هزینه‌ی خرید حقوق یک اثر خارجی کتاب را گرانتر و کم‌خواننده‌تر می‌کند. هولپ توضیح می‌دهد که دریافت حقوق کتابهای خارجی اعلب کم‌خرجتر از آن چیزی است که بسیاری تصور می‌کنند:
«هزینه‌ی خرید حقوق کتابهای آلمانی اغلب آنچنان که ناشران ایرانی گمان می‌کنند، گران نیست. و این چیزی است که ناشران را از رعایت معاهده‌ی جهانی کپی رایت بازمی‌دارد. مبلغی که برای این منظور از سوی ناشران المانی تقاضا می‌شود با توجه به قیمت فروش کتاب در کتابفروشیها در ایران محاسبه می‌شود و نه بر مبنای قیمت کتاب در بازار آلمان.»
نمایشگاه کتاب فرانکفورت بزرگترین مرکز واگذاری حقوق کتاب در جهان است. سال گذشته نمایشگاه فرانکفورت میزبان ۶۶۹۱ عرضه‌کننده از ۱۱۰ کشور جهان بوده که ۳۵۰ هزار کتاب را به علاقمندان عرضه کردند. این نمایشگاه همچنین وظیفه‌ی معرفی کتاب و صنعت نشر المان را در بسیاری از کشورها و نمایشگاههای جهان برعهده دارد. مشاوره و آشنا ساختن ناشران ایرانی با امکاناتی که نمایشگاه کتاب فرانکفورت عرضه می‌کند یکی از وظایف همکاران این نمایشگاه در غرفه‌ی کتابهای آلمانی زبان است:
«ما پاسخگوی پرسشهایی هستیم که به مسائل نشر در آلمان یا کشورهای آلمانی‌زبان مربوط می‌شوند. ما می‌توانیم میان ناشران ایرانی و ناشران آلمانی ارتباط برقرار کنیم، کتابهایی را توصیه کنیم که اگر خواستند بتوانند حق نشرش را خریداری کنند، ما می‌تواینم از طرف نمایشگاه کتاب فرانکفورت برنامه‌هایی بیشماری برای حمایت از ناشران و کتابفروشان ایرانی عرضه کنیم. ما در واقع امکانات متنوعی برای عرضه در اختیار داریم.»
نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سالهای گذشته هزینه‌ی سفر چند ناشر ایرانی به المان و حضور در این نمایشگاه را فراهم کرده است. اما ناآشنایی بسیاری از ناشران با زبان انگلیسی امکان استفاده‌ی مطلوب از این امکانات را محدود می‌کند:
«بسیاری از ناشران زبان خارجی نمی‌دانند یا به اندازه‌ی کافی خوب صحبت نمی‌کنند و این طبیعتا مانع بزرگی است. چرا که بسیاری از برنامه‌ها و منابع اصلاعاتی تنها به زبان انگلیسی موجود می‌باشند و خیلی هزینه برمی‌دارد که تمام اطلاعات و هر برگه‌ی راهنما را به فارسی ترجمه کنیم. و این هم یکی از دلایلی است که چرا بسیاری از ایرانیها با امکانات عرضه شده ناآشنا هستند.»
آیا امکانی برای ترجمه‌ی این اطلاعات یا گزیده‌ای از آنها به زبان فارسی وجود ندارد؟
«نه، عملی نیست، مطلقا نه. چرا که این برنامه‌های حمایتی که بر مبنای آن، به‌عنوان مثال، ناشران ایرانی را به نمایشگاه فرانکفورت دعوت می‌کنیم و تمام هزینه‌های سفر و غیره را می‌پردازیم، این کار فقط برای ناشرانی می‌توانیم انجام بدهیم که آنقدر به زبان انگلیسی تسلط دارند که در فرانکفورت با مشکل مواجه نشوند، و به عبارت دیگر در فرانکفورت بتوانند از سمینارهای ما استفاده کنند. بودجه‌ای که در اختیار ماست صرف حمایت از این ناشران می‌شود. ما مطلقاً منبعی در اختیار نداریم که تمام بروشورها را به فارسی نیز ترجمه کنیم. ضمنا این کار بی‌معنا هم هست. ما فقط با کسانی می‌توانیم به‌خوبی همکاری کنیم که به انگلیسی تسلط داشته باشند. متاسفانه این طور است، این استاندارد کار ما و شرط همکاری با ماست.»
غرفه‌ی آلمان در هجدهمین نمایشگاه کتاب تهران همچنین محلی برای مشاوره‌ی دانشجویان و امکانی برای معرفی فعالیتهای انستیتوی زبان آلمانی در تهران است. این غرفه را نمایشگاه کتاب فرانکفورت سازمان داده و در برپایی آن از حمایت وزارت امور خارجه‌ی آلمان نیز بهره گرفته است.
بهزاد کشمیری‌پور، گزارشگر صدای آلمان در تهران