قاچاق خاویار و صید بی‌رویه‌ی ماهیان خاویاری پس از فروپاشی شوروی، نسل برخی از گونه‌های باارزش ماهیان خزر را با انقراض مواجه کرد. نابودی نسل ماهیان خاویاری برای ایران که در عمیق‌ترین نقطه‌ی دریای خزر واقع شده، یعنی جایی که زیستگاه اصلی ماهیان خاویاری به حساب می‌آید، ضرر اقتصادی نیز به بارآورده است.

حدود دو دهه است که مسئله‌ی صید بی‌رویه‌ی ماهیان خاویاری همچون رژیم حقوقی دریای خزر حل‌نشده باقی مانده است. در آخرین نشست کشورهای ساحلی در باکو در ۱۸ نوامبر (۲۷ آبان) برای نخستین بار این موضوع اولویت پیدا کرد و ۵ کشور ساحلی بر سر ممنوعیت صید ماهیان خاویاری به توافق رسیدند.

کدام کشور برای انقراض نسل ماهیان مقصر است؟

الهه كولايی، استاد دانشگاه وعضو كمیسيون امنيت ‌‏ملی و سياست‌‏خارجی مجلس ششم، در گفتگوئی که پیش از این با دویچه‌وله داشت، بر این نکته تاکید کرد که ۴ کشور همسایه‌ی ایران در خزر، به دلیل تمرکز بر مسئله‌ی نفت و گاز و انتقال آن از این منطقه، به ضرورت‌های حفظ محیط زیست و نسل ماهیان خاویاری و دیگر جانداران دریا بی‌توجهی کرده‌اند.

خانم کولائی گفت: «کشورهای ساحلی به تعهدات خود در چارچوب کنوانسیون حفظ محیط زیست پایبند نبودند. متاسفانه سران این کشورها به دلیل آنکه مسائل اقتصادی و سیاسی برای آنها به شدت حائز اهمیت است، ملاحظات زیست‌محیطی را مورد غفلت قرار می‌دهند.»

از سوی دیگر، برخی از نمایندگان کشورهای ساحلی نیز ایران را متهم می‌کنند، فاضلاب‌های صنعتی و خانگی شهرهای ساحلی خود را به دریا می‌ریزد. کارشناسان این کشورها همچنین انتقاد می‌کنند که در سال‌های اخیر میزان پرورش ماهی و رهاسازی آن در خزر از سوی ایران به نصف میزان گذشته تقلیل یافته است.

فروش گوشت ماهیان خاویاری در اینترنت

دالغا خاتین‌اوغلو، مدیر بخش فارسی "خبرگزاری ترند نیوز" که درباره‌ی وضعیت خاویار و ماهیان خاویاری تحقیق کرده، به دویچه‌وله می‌گوید: «بر اساس آمار، کشورهای ساحلی حدود یک میلیارد دلار از صید ماهیان خاویاری و صادرات خاویار درآمد دارند. اما آمار صید قاچاق ماهیان خاویاری بیشتر از آمارهای رسمی است.»

آقای خاتین‌اوغلو در ادامه می‌افزاید: «در روسیه و جمهوری آذربایجان حتی از طریق وبسایت‌ها نیز خاویار و گوشت ماهیان خاویاری را با توجه به کیفیت، نوع و طعم آن از هزار و پانصد تا ۵ هزار دلار آزادانه می‌فروشند. این ماهیان را چه کسانی و چگونه صید کرده‌اند؟ این مسئله فقط در روسیه نیست، در آذربایجان و ترکمنستان هم وجود دارد.»

پیشنهاد ممنوعیت صید از ۵ تا ۱۰ سال

ضروری‌ترین اقدام برای حفظ نسل ماهیان خاویاری چیست؟ تاریل ممدلی، معاون وزیر محیط زیست آذربایجان وعضو "کمیسیون مشترک منابع زیست آبی دریای خزر"، در گفتگو با دویچه‌وله تصریح کرد که به اعتقاد وی بایستی تعلیق صید خاویار به مدت ۱۰ سال صورت گیرد، چون ذخائر ماهی خاویاری خزر به میزان زیادی کاهش یافته است.

این مقام دولت آذربایجان به دویچه وله گفت: «آذربایجان در مذاکراتی که در تاریخ ۲۲ دسامبر در تهران انجام خواهد داد، بر روی این موضوع تاکید خواهد کرد و اگر کشورهای دیگر موافقت کنند، از نظر آذربایجان مانعی برای تعلیق ۱۰ ساله وجود ندارد. زیرا آذربایجان هم اکنون بصورت یکجانبه صید ماهی "بلوگا" و "شیپ" را معلق کرده است.»

رهاسازی ماهیان در دریای خزر به نصف رسید

آقای ممدلی، عضو کمیسیون مشترک منابع زیست آبی دریای خزر، می‌گوید که نسبت به دو سال پیش، میزان پرورش و تولید مصنوعی بچه‌‌ماهی‌های خاویاری و رها‌سازی آن در خزر نصف شده و از ۹۰ میلیون بچه‌ماهی به ۵۰ میلیون در سال رسیده است. وی لازم می‌داند که در مورد افزایش تولیدات مصنوعی بچه‌ماهی خاویاری هم در جلسه تهران مذاکره شود.

برخی از کارشناسان محلی نیز هشدارمی‌دهند که سن تخم گذاری ماهیان خاویاری بین ۸ تا ۱۵ سال برآورد می‌شود و صید این گونه ماهیان پیش از تخم گذاری سبب کاهش ذخائر خاویاری خواهد شد.

دکترین ایران در دریای خزر

محمدمهدی آخوندزاده، مشاور ویژه رئیس جمهور ایران در امور دریای خزر و معاون حقوقی و بین‌المللی وزیر امور خارجه، پیشنهاد کشورهای همسایه را تائید می‌کند. وی پس از اجلاسیه‌ی سران خزر خبر داد که بزودی "دکترین ایران در دریای خزر" اعلام خواهد شد.

وی در دیدار با خبرنگاران گفت: «برخی از کشورها پیشنهاد ممنوعیت ۵ ساله و برخی دیگر پیشنهاد ممنوعیت ۱۰ ساله را عنوان کردند. اما جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که باید در این زمینه کار توامانی انجام شود، یعنی باید هم در بخش تولید بچه‌ماهی‌های خاویاری فعالیت‌های خود را گسترش دهیم و هم اینکه یک کار کارشناسی جامعی روی این موضوع صورت گیرد تا مشخص شود که این محدودیت از چه زمانی اعمال شود».

نماینده ایران در خزر خبر داد به زودی مسئولان شیلات ایران وضعیت کشور را در مورد ماهی‌های خاویاری و خطرهایی که آنها را تهدید می‌کند مشخص خواهند کرد.

کشورهای حوزه دریای خزر بر سر ممنوعیت ماهیان خاویاری به توافق رسیدند. اما کارشناسان هشدارمی‌دهند، تا وقتی که رژیم حقوقی همه‌جانبه‌ی دریا مشخص نگردد و نظارت بر کل آب‌های دریای خزرامکان پذیر نباشد، مشکل قاچاق خاویار و صید بی‌رویه‌ی ماهیان خاویاری لاینحل باقی خواهد ماند.

طاهر شیرمحمدی

تحریریه: کیواندخت قهاری