مناطق آزاد تجاری صنعتی کیش، قشم، چابهار، انزلی، ارس و اروند ۶ منطقه آزاد تجاری و صنعتی ایران هستند که تحت نظارت مستقیم ریاست جمهوری قرار دارند و از تسهیلات قانونی و دولتی برخوردارند.

علاوه بر آن، شیراز، عسلویه، ارگ جدید، سلفچگان، لرستان، بندر بوشهر و سرخس از جمله ۱۵ منطقه‌ی ویژه‌ی اقتصادی ایران محسوب می‌شوند.
مهمترین اهداف مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه اقتصادی ایجاد فرصت‌های جدید شغلی و كسب درآمد ارزی و همچنین افزایش صادرات است. این مناطق در جذب سرمایه‌های خارجی نیز بایستی نقش اساسی داشته باشند.

افتتاح منطقه‌ی آزاد تجاری و صنعتی ایران و ترکیه

شاید بر حسب اتفاق تعداد مناطق آزاد صنعتی - تجاری ترکیه و مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران برابر هستند. در نقاط مختلف ترکیه ۲۱ مرکز صنعتی و تجاری در سال‌های اخیر آغاز بکار کردند و سبب رونق و شکوفائی اقتصاد این کشور شدند.

بنابه گفته‌ی امیت یاردیم، سفیر ترکیه در ایران، قراراست در شهریور ماه سال ۱۹۹۰ نیز منطقه‌ی آزاد تجاری ترکیه و ایران افتتاح گردد. سفیر ترکیه در ایران گفته است، در این منطقه ‌شرکت‌های ترک و ایرانی به صورت آزاد کالاهای برقی، فرآورده‌های نفتی، ماشین سازی و تجهیزات دیگر را معامله خواهند کرد. مقام‌های ترکیه تاکید کردند که ارمنستان و سوریه نیز می‌توانند در این طرح شرکت کنند.

مناطق آزاد تجاری چه کمکی می‌کنند؟

حجم مبادلات تجاری ايران و ترکيه در سال۲۰۱۰ حدود ۱۱ ميليارد دلار بود. در قیاس با سال ۲۰۰۹ این رقم تا دو برابر افزایش داشت. حال براساس آمار ۳ ماهه‌ی نخست سال ۲۰۱۱ سطح مبادلات تجاری تا ۱۵ میلیارد دلار در سال پیش‌بینی می‌شود. مقام‌های دو کشورعلاقمندند سقف مبادلات تجاری تا ۴ سال دیگر به ۳۰ میلیارد دلار برسد.

علیرغم موقعیت جغرافیایی و دوستی میان رهبران دو کشور، ایران در رده‌ی هفتم کشورهای صادر کننده به ترکیه قرار می‌گیرد. درعین حال کارشناسان با توجه به ظرفیت اقتصادی ترکیه آن را دور از واقعیت نیز نمی‌دانند. کارشناسان ترک به دویچه وله گفتند که تاسیس منطقه‌ی آزاد تجاری بین دو کشور می‌تواند این اهداف بلندبالا را به واقعیت تبدیل کند.

اجلاس سه‌جانبه ایران، آذربایجان و ترکیه

بر اساس اداره‌ی آمار ترکیه، صادرات این کشور از ۲۸ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ به ۱۱۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ رسید. آنچه که سبب اصلی رشد ترکیه بوده مناطق آزاد تجاری است.

پرفسور محمت سیف‌الدین ارول، از "مرکز استراتژیک اویروآسیا" در ترکیه، می‌گوید: «ترکیه قصد دارد درمنطقه نقش هژمونی اقتصادی را بر عهده گیرد. راه رسیدن به آن نیز اتحاد و همکاری با دولت‌های همسایه است. هدف اصلی ترکیه رساندن مشکلات با همسایگان به صفر از طریق توسعه‌ی مناسبات اقتصادی است».

به نظر این کارشناس ترک، اجلاس سه‌جانبه وزاری امور خارجه ایران، آذربایجان و ترکیه در ۱۶ آوریل در تالار شهرداری ارومیه در این راستا بوده است.
در بیانیه مشترک این نشست پیشنهاد می‌شود که بین ۳ کشور شركت‌های مشترک تجاری و اقتصادی سه‌جانبه تشکیل و تسهیلات گمرکی ایجاد گردد.

روی‌آوری ایران به بازارهای منطقه

آقای ارول، از مرکز استراتژیک اویروآسیای در ترکیه، بر این باور است که تحریم‌ها باعث شده ایران به بازارهای محلی و منطقه بیشتر روی آورد.
ارول می‌افزاید: «ترکیه قصد دارد کشورهای خاورمیانه، قققاز و آسیای‌میانه را بر اساس مدل و ساختار اتحادیه اروپا بر محور اقتصادی و ارتقاء رفاه متحد کند. روسیه و چین نیز از این ایده حمایت می‌کنند.»

بنظر این کارشناس ترک، ایجاد منطقه‌ی آزاد تجاری بین ایران و ترکیه در اصل تبدیل شدن این کشورها به یک پل اقتصادی نیز هست.
راه ترکیه به آسیای میانه، به قول این کارشناس، از ایران می‌گذرد. وی همچنین خاطرنشان می‌کند که ایران پلی میان ترکیه و آسیای‌میانه به حساب می‌آید و آذربایجان نیز پلی میان ترکیه و قفقاز است. درعین حال بنظر این کارشناس، تاسیس مناطق آزاد تجاری صنعتی سبب کاهش فشارهای تحریم‌های اقتصادی علیه ایران نیز می‌شود.

۸۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری ترکیه در آذربایجان شرقی

یکی از هدف‌های عمده‌ی ایجاد مناطق آزاد تجاری و مناطق ویژه اقتصادی جذب سرمایه‌های خارجی است. اما به دلیلی تحریمهای اقتصادی تابحال علیرغم برخی تسهیلات برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی به مناطق آزاد تجاری و صنعتی موفقیتی کسب نشده است.

بیشترین سرمایه‌گذاری خارجی در برخی از این مناطق فقط توسط شرکت‌ها و تاجران ترک انجام گرفته است. گفته می‌شود در شهرک صنعتی سرمايه‌گذاری خارجی تبريز بيش از ۸۰۰ ميليون دلار سرمايه‌گذاری صورت گرفته که حجم عمده آن را سرمايه‌گذاران ترک با مشارکت طرف‌های ايرانی به انجام رسانده‌اند.

تحریم‌ها و عدم جذب سرمایه‌گذاری خارجی

کارشناسان اقتصادی انتقاد می‌کنند که مناطق آزاد تجاری و ویژه‌ی اقتصادی فقط به امکانی برای واردات اجناس و کالا به ایران تبدیل شده‌اند و در حمایت از صادرات و همچنین تولیدات داخلی نقش موثری ایفاء نمی‌کنند.

حميد بقايی، معاون رئيس جمهور و رئيس مركز مناطق آزاد تجاری - صنعتی و ويژه‌ی اقتصادی، دلیل عدم حضور سرمایه‌گذاران خارجی را نبود ساختارهای اقتصادی مناسب می‌داند. وی پیش از این در مصاحبه با بخش اقتصادی خبرگزاری ایرنا گفته بود: «برنامه‌های آينده مرکز امور مناطق آزاد و ويژه‌ی اقتصادی پرداختن به موضوع صادرات و سرمايه گذاری خارجی خواهد بود.» وی تائید می‌کند، « شکلی که تاکنون از اين مناطق ديده شده» عمدتا در بخش واردات بوده است.

اما به قول کارشناسان، بزرگترین مشکل مناطق آزاد تجاری و صنعتی عدم حضور سرمایه‌گذاران و بانک‌های خارجی در این مناطق است.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: کیواندخت قهاری