دعوا بر سر چیست؟

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تاسیس کشورهای تازه‌استقلال یافته در حوزه‌ی دریای خزر تابحال توافقنامه‌ا‌ی عمومی بر سر رژیم حقوقی دریا که نظر مساعد ۵ کشور حاشیه خزر را جلب کند، بدست نیامده است.

اختلافات بین ترکمنستان و آذربایجان بر سر حوزه های نفت و گاز همچنان ادامه دارد. هر دو کشور مدعی مالكیت بر حوزه‌های نفتی "عمر"، "سردار" (آذری‌ها به آن "کپز" می‌گویند) " و "عثمان" را دارند. تابحال مقامات دو کشور برای حل اختلافات خود ۱۶ بار مذاکره کرده‌اند که این مذاکرات به نتیجه‌ای نرسیده است.

احتمال وقوع جنگ خونین

دکتر هومن پیمانی، پژوهشگر ارشد موسسه‌‌ی مطالعات انرژی دانشگاه ملی سنگاپور و کارشناس در امور آسیای مرکزی، در مصاحبه با دویچه وله به جنبه‌های خطرناک این اختلافات اشاره می‌کند و چنین می گوید: «تا پیش از روی کار آمدن قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان، اختلاف نظری که بین دو کشور بود، حتی مسئله‌ی تبدیل شدن تشنج به یک جنگ خونین را مطرح کرد که خوشبختانه به وقوع نپیوست. ولی اختلاف نظر دو کشور و از جمله ایران بر سر مالکیت نفتی دریای خزر، اختلاف نظرهای راهبردی است و به منافع ملی آنها در درازمدت بستگی دارد و در نتیجه نمی‌توان این مسائل را در چارچوب روابط دوجانبه حل کرد. بنظر من راه حل آن توافقنامه‌ی همه جانبه است که متاسفانه تابحال انجام نگرفته است."

ترکمنستان: فعالیت آذربایجان غیرقانونی است

رئیس جمهور ترکمنستان گفته است کشورش سال‌هاست اقدامات خود برای آغاز عملیات اكتشاف و استخراج نفت از این حوزه ها را به دلیل ادعاهای آذربایجان به تعویق انداخته است. وی تصریح كرد که این اختلافات به دلیل عدم استقبال آذربایجان از مذاکرات لاینحل باقی مانده است. پیش از این، رهبران دو کشور "خزر" را دریای صلح و ثبات توصیف کرده بودند. مقامات ترکمنستان معتقدند بر اساس اسنادی كه در دوران اتحاد شوروی سابق تهیه و تدوین شده‌اند، منابع نفت و گاز مورد اختلاف در قلمرو تركمنستان واقع شده و با مراجعه به دادگاه بین‌الملل قصد دارند مالکیت دوباره آن را قانونیت بخشند. رهبر این کشور گفته است با هر حکمی که دادگاه بین الملل صادر کند موافقت خواهد کرد.

آذربایجان: مراجعه ترکمنستان به دادگاه مغایر با قانون است

جمهوری آذربایجان در عکس العمل به موضع ترکمنستان برحق حاکمیت خود بر حوزه های نفت و گاز مورد اختلاف در دریای خزر تاکید دارد و از طرح موضوع اختلافات در دادگاه ابراز ناخرسندی کرده و اعلام کرده است که مراجعه یکجانبه ترکمستان مغایر با قوانین بین الملل است.

خلف خلف اف معاون وزیر امورخارجه جمهوری آذربایجان درگفتگو با خبرنگاران گفت: «کشورش با استفاده ازهمه ابزارهای ممکن از جمله گفتگوهای دیپلماتیک و ارائه اسناد و مدارک قانونی لازم ، به مراجع ذیصلاح بین المللی از حقوق خود دردریای خزردفاع می‌کند». وی همچنین اظهار داشت که جمهوری آذربایجان حاکمیت قانونی خود برحوزه های نفتی مورد ادعای ترکمنستان را قطعی کرده است.

موضع ایران: مخالفت با حضور شرکت های خارجی

مرز آبی بین جمهوری اسلامی ایران و دو کشور دیگر حوزه دریای خزرآذربایجان و ترکمنستان نیز تابحال مشخص نشده است. ایران تابحال رسما در قبال اختلافات ترکمنستان و آذربایجان عکس العملی نشان نداده.

حسن قشقاوی سخنگوی وزارت امور خارجه ایران بدون اشاره به اختلافات ترکمنستان و آذربایجان اظهار داشت: «جمهوری اسلامی ایران نسبت به حفظ حقوق مشخص خود در دریای خزر حساسیت کامل داشته و در سهم مشخص خود اعمال حاکمیت می‌کند و به شرکتهای خارجی اجازه بهره برداری از منابع موجود از سهم خود را نداده و نخواهد داد».

توافقنامه همه جانبه راه حل اختلافات

بسیاری از کارشناسان از جمله دکتر هومن پیمانی، کارشناس در امور آسیای مرکزی و قفقاز معتقدند که مسئله آذربایجان و ترکمنستان فراتر از یک اختلاف ساده است. پیمانی می‌گوید: "آذربایجان و ترکمنستان نمی‌توانند مسئله خودشان را در چارچوب روابط دوجانبه خودشان حل بکنند، بخاطر اینکه ایران در میان دو کشور قرار گرفته وایران بر سر مالکیت برخی از منابع نفتی منطقه با آذربایجان و ترکمنستان اختلاف نظر دارد." بنظر این کارشناس کشورهای حوزه دریای خزر از جمله کشورهای جنوبی خزر ایران، ترکمنستان و آذربایجان بایستی به یک توافق مشترک برسند.

تلاش اتحادیه اروپا برای حل اختلافات

روابط تركمنستان و آذربایجان در دوره نیازاف، رئیس جمهور سابق ترکمنستان تیره بود حال در دو سال گذشته رو به بهبودی گذاشته و هر دو کشور برای صدور انرژی حوزه دریای خزر به اروپا راه همکاری را در پیش گرفته بودند. اتحادیه اروپا نیز تلاش زیادی برای بهبود روابط ترکمنستان و آذربایجان می‌كند. خوزه مانوئل باروسو رئیس كمسیون اروپا گفت كه تركمنستان و آذربایجان دو شریک راهبردی اروپاست و این دو كشور برای توسعه روابط خود بایستی تلاش زیادی کنند.

علیرغم اختلافات موجود بین ترکمنستان و آذربایجان برخی از کارشناسان غربی خوشبین هستند با توسعه فعالیت شرکت های غربی در دریای خزر زمینه حل نهائی مشکلات آذربایجان و ترکمنستان نیز فراهم خواهد آمد.

طاهر شیرمحمدی

تحریریه: فرید وحیدی