وزارت امور خارجه ایران اخیرا اعلام کرد، توافق بر سر ۷۰ درصد از رژیم حقوقی خزر بین کشورهای ساحلی انجام گرفته است. این توافق‌ها به عقیده کارشناسان امور خزر درباره عمده اختلافات، یعنی تعیین محدوده مرزی در دریا یا بطور کلی مسئله رژیم حقوقی خزر نیست.

مسائل مربوط به تقسیم دریا در قسمت جنوبی آن بین ایران، جمهوری آذربایجان و ترکمنستان همچنان لاینحل مانده است.

روسیه مخالف ایران در خزر است

مسائل دریای خزر بخشی از سیاست منطقه‌ای روسیه به حساب می‌آید. سیاستمداران ایران و روسیه خزر را "دریای صلح" و"غیرنظامی" توصیف می‌کنند. درعین حال بر سر تقسیم آن و تعیین محدوده‌های مرزی ۵ جانبه اشتراک مساعی ندارند.

به عقیده کارشناسان، اختلاف روسیه و ایران بویژه پس از آخرین نشست سران کشورهای ساحلی بیشترآشکار شد که بدون مشارکت احمدی نژاد در قزاقستان در سپتامبر سال ۲۰۰۹ انجام گرفت. عدم حضور ایران در اجلاس سران حوزه دریای خزر باعث شد که ایران در موضع تدافعی و انفعالی قرار بگیرد و شرکتهای نفت و گاز روسی و غربی در دریای خزر فعالترعمل کنند.

اول حل مسئله حقوقی خزر بعد صدور انرژی

جمهوری آذربایجان و ترکمنستان علیرغم لاینحل ماندن رژیم حقوقی خزر، در سالهای اخیر بهره‌برداری از منابع نفتی و گازی را به کمک روسیه و کنسرنهای انرژی غربی آغاز کردند.

ایران مخالف حضور شرکتهای غربی در دریای خزر است و مشخص شدن وضعیت حقوقی دریای خزر را زمینه‌ای برای بهره‌برداری از انرژی دریای خزر تلقی می‌کند.

صدور گاز بدون تعیین رژیم حقوقی امکان پذیر است؟

برای شرکتهای غربی که به دنبال صدور انرژی خزرهستند، مشخص شدن رژیم حقوقی دریای خزر تا چه حد اهمیت دارد؟

راینهارد میچک Reinhard Mitschek، مدیرعامل کنسرسیوم خط لوله نابوکوNABUCO، در پاسخ به این پرسش بخش فارسی صدای آلمان که آیا برای صدور گاز دریای خزر نیازی به مشخص شدن وضعیت حقوقی و تعیین محدوده مرزی آن هست یا نه، می‌گوید که منابع نفت و گاز در محدوده مرزی ایران یا روسیه قرار ندارند. بنابراین برای انتقال انرژی خزر که در محدوده روسیه و ایران نیست، هیچ مشکلی نیست.

وعده آذربایجان و ترکمنستان به نابوکو

راینهارد میچک، مدیرعامل نابوکو، در ادامه توضیح خود تاکید دارد که تعیین رژیم حقوقی دریای خزر مشکلی فراهم نمی‌کند. وی به نقطه نظرهای مشترک آذربایجان و ترکمنستان در این مورد نیز اشاره می‌کند: «نمایندگان آذربایجان و ترکمنستان از جمله رونق عبدالله‌یف، رئیس شرکت دولتی نفت آذربایجان (سوکار)، تاکید دارند که این مسئله برای صدور گاز آذربایجان و ترکمنستان مشکلی ایجاد نخواهد کرد.»

میچک همچنین می‌گوید: «ما به لحاظ فنی برای انتقال گاز ترکمنستان از طریق آذربایجان در خزر به اروپا راههای زیادی داریم. تحقیقات فنی نیز ادامه دارد. در این راستا ما شاهد هستیم که شرکت گاز "ار و ا" RWE آلمان، یکی از سهامداران نابوکو برای اکتشاف، استخراج و صدور گاز ترکمنستان و آذربایجان فعالیت می‌کند.»

مسئله رژیم حقوقی ربطی به خرید گاز خزر ندارد

شرکتهای نفت و گاز روسی و غربی در سالهای گذشته به وضعیت حقوقی خزر اهمیتی نداده‌اند. ولی بنظر آلکساندر راهر، کارشناس شورای روابط خارجی آلمان، لاینحل ماندن وضعیت حقوقی خزر برای این شرکتها در درازمدت می‌تواند مشکلاتی را فراهم کند.

لاینحل ماندن وضعیت حقوقی خزر به نظامی شدن این دریا و کشیده شدن پای آمریکا و ناتو به آن انجامیده است. مهمتر از همه، بنظر کارشناسان امور، ادامه روند کنونی به از بین رفتن موقعیت استراتژیک ایران در انتقال نفت و گاز حوزه دریای منجر شده است.

هم اکنون شرکتهای روسی و غربی بویژه "ار و ا" آلمان در محدوده مرزی ترکمنستان و جمهوری آذربایجان فعالیت می‌کنند. نزدیکی مواضع جمهوری آذربایجان و ترکمنستان واقع در جنوب دریای خزر، موضع ایران را بیش از پیش تضعیف می‌کند و نقش ایران را در مسائل دریای خزر کاهش می‌دهد. این مسئله به عقیده برخی از کارشناسان موجب خواهد شد ایران خواست۴ کشور ساحلی شوروی سابق را بپذیرد.

طاهر شیرمحمدی

تحریریه: کیواندخت قهاری