نمادهای فرهنگی شرق و غرب
۱۳۸۹ دی ۱۷, جمعهدر این نمایشگاه که به همت دو کارشناس فرهنگی ایرانی و آلمانی، شعله مصطفوی و یاکوب مولر بر پا شده، از جمله آثاری به نمایش درآمده است که بهرهگیری از نمادهای فرهنگ شرقی در تبلیغات غربی را نشان میدهد: برای نمونه جعبه سیگارهای مارک "سلطان" که بر آن مردی در البسه شرقی مشغول دود کردن سیگار است یا پلاکاردی از یک کارخانهی آبجوسازی در بایرن، که مردی بادیهنشین را سوار بر شتر، در حال حمل قوطیهای آبجوی این کارخانه نشان میدهد.
ندای مؤذن در ساعت دیواری
تأثیر شناسههای اسلامی بر فرهنگ غربی نیز در آثاری که در این نمایشگاه گردآوری شده، دیده میشود؛ از جمله ساعت دیواری فاختهداری که در آن به جای صدای پرنده، ندای مؤذنی وقت را اعلام میکند. شعله مصطفوی در بارهی این ساعت میگوید:
«این کارِ ساعتسازی به نام ویا لواندوفسکی(Via Lewandowsky) ست که در سال ۲۰۰۵ ساخته شده... این ساعت که از نظر ساخت و شکل کاملاً آلمانی است و متعلق به ناحیه جنگلهای سیاه بایرن است، با سایر ساعتها یک تفاوت کوچک دارد و آن این است که وقتی دریچهی لانهی پرنده باز میشود، به جای فاخته، یک مؤذن که معمولاً در جهان اسلام از منارهی مساجد، مسلمانان را پنج بار به ادای نماز دعوت میکند، ندا سر میدهد...» فرهنگ بهظاهر بیگانه
در نمایشگاه شهر کارلسروهه، تنها آثاری که تصاویری کلیشهای از مردم و فرهنگ شرق ارائه میدهند، به نمایش در نیامده است. یاکوب مولر، هدف برگزاری این نمایشگاه را عرضهی کارهایی فراتر از این تصویر که به "بیاهمیت جلوه دادن فرهنگ شرقیها" میانجامد، عنوان میکند. او میگوید: «قصد ما این بوده که نشان دهیم، شرق همیشه حالت انفعالی نداشته است، یعنی همان تصویری که غربیها مایلند از شرقیها در افکار عمومی جا بیندازند. در حالیکه شرقیها، وقتی با فرهنگ غرب روبرو میشوند، فقط از آن بهره نمیگیرند، بلکه همچنین این فرهنگ بیگانه، یا بهظاهر بیگانه را از آن خود نیز میکنند.»
یاکوب مولر، برای اثبات این ادعا به مجموعهی عکسهایی که در این نمایشگاه گردآوری شده، اشاره میکند و از جمله عکس یک زن حرمسرا را که ردایی سنتی و دامن کوتاه ژپونداری به تن دارد، نمونه میآورد. این نوع دامن، در ابتدای قرن بیستم در غرب ُمد بود.
عکاسی در شرق و غرب
اغلب عکسهای این نمایشگاه، در آغاز قرن ۱۹، یعنی در ابتدای زمان پیدایی هنر عکاسی، برداشته شده است. از اینرو آقای مولر نتیجه میگیرد که در آن زمان، تنها اروپاییها و آمریکاییها این رسانه را برای ثبت جلوههای زندگی خود، به کار نمیگرفتند. بلکه استفاده از دوربین عکاسی، در جهان اسلام نیز رایج بود. او در این رابطه به موضوع "ممنوعیت تصویر" در جوامع اسلامی آن دوران، اشاره میکند و میگوید: «حالا سئوال این است که این امر چگونه با ناسازگاری اینها با تصویر جور در میآید. در اینجا ما شاهد پدیدهی جالبی هستیم. این که مراجع روحانی میگویند، این تصاویر در واقع "عکاسی" نیست، بلکه روندی تکنیکی است که نور را روی یک صفحهی عکسبرداری بازتاب میدهد؛ یعنی توضیح دقیق عمل عکسبرداری.»
در نمایشگاه "شرق بیگانه؟ دیدار شرق و غرب از سال ۱۸۰۰ تا کنون"، همچنین آثاری به نمایش گذاشته شده که تأثیر هنر غربی بر فرهنگ شرقی را از ابتدای قرن هجدهم نشان میدهد، از جمله تصاویر نقاشیشدهی سلطانها و قدیسان مذهبی و فرشهای نفیس دیواری. این آثار نمایانگر تلفیق مضمونهای مذهبی با شناسهها و تکنیکهای غربی هستند؛ مثلاً در تابلویی، مردی در بهشت با کتوشلوار غربی نقاشی شده یا در اثری با دستمایهای مذهبی، یک صندلی مدرن به نمایش گذاشته میشود.
برگزارکنندگان نمایشگاه کارلسروهه میگویند که پدیدهی تلفیق شناسههای فرهنگی غرب و شرق در این آثار، نتیجهی ابتکار و نیروی آفرینندهی هنرمندانی است که در اوایل قرن هجدهم میلادی برای آشنایی و فراگیری هنر غربی به این جهان سفر کرده بودند.
در این نمایشگاه، آثاری از کشورهای افغانستان، ایران، آفریقای شمالی و ترکیه به نمایش درآمده است. این نمایشگاه تا ۹ ژانویهی ۲۰۱۱ در کارلسروهه برپا ست.