نوبل صلح امسال به دو سازمان و یک شخص تعلق گرفت. یکی از برندگان "مموریال" روسیه بود که سال گذشته در این کشور ممنوع شد. منیره برادران، پژوهشگر و فعال حقوق بشر، اعطای این جایزه به مموریال را دارای پیامی دلگرم‌کننده می‌داند.
تبلیغات
انتخاب امسال کمیته نوبل برای اعطای جایزه نوبل صلح ۲۰۲۲، دو سازمان و یک شخص حقیقی بود: سازمان حقوق بشری روسیه "مموریال"، آلس بلیاتسکی وکیل و فعال حقوق بشر بلاروس، و نیز مرکز آزادی‌های مدنی اوکراین.
در بین این سه، انتخاب مموریال حاوی پیام دلگرم‌کننده‌ای برای مخالفان رژیم پوتین و تجاوز ارتش روسیه به اوکراین است. مموریال از همان ابتدا تجاوز روسیه به خاک اوکراین را محکوم کرده و صدای آن بخش از جامعه که وجدان بیدار روسیه را نمایندگی می‌کند، بوده است. همان‌طور که پیشتر هم در افشای عملكرد ارتش روسيه در چچن عمل كرده بود.
سازمان مموریال (یادبود)
از اواخر دهه ۸۰ زندانیان سابق و فعالان حقوق بشر شروع کردند به جستجوی مکان‌های گولاگ و جمع‌آوری یادگاری‌ها، نامه‌ها، عکس‌ها، اسناد، نام‌ها و هر آنچه ردپایی از محکومان آن اردوگاه‌ها به دست می‌داد. به همت آنها در سال ۱۹۸۷ جامعه یادبود یا "مموریال" تشکیل شد. آندره ساخاروف، فیزیکدان ناراضی، از بنیانگذاران آن بود.
روشنگری و شفاف‌سازی تاريخ سراسر تحريف و سانسورشده توسط حكومت‌های شوروی و تمرکز بر تصفیه‌های دوره استالین، از وظایف اصلی این سازمان بوده است. دست‌اندرکاران مموریال توانسته‌اند شهادت‌های شفاهی بازماندگان گولاگ، نام و زندگی‌نامه قربانیان را جمع‌آوری و منتشر کنند. تا سال ٢٠٠٤ بنا به اظهار نماينده اين سازمان در سميناری در شهر فرانكفورت، آنها توانسته بودند نام ۱۳۴۵۷۵۶ نفر از قربانيان تصفيه‌های گذشته را جمع‌آوری كنند؛ در حالی كه بنا به تخمين آنها، اين نام‌ها تنها يك هشتم قربانيان را دربرمی‌گيرد.
در کنار آرشیو نسبتا جامعی که با تلاش‌های داوطلبانه همراهان مموریال صورت گرفته، اقدام ديگر حفظ مکان‌هایی است که زمانی اردوگاه بیگاری بوده و ميليون‌ها نفر در آنجا از سرما و گرسنگي جان باخته‌اند. این مکان‌ها، که بعدها به صورت خرابه بی‌نام و نشان رها شدند، راوی بخشی از تاریخ تیره جامعه روسیه می‌باشند که نباید فراموش شوند.
با تلاش‌های مموریال بعضی از اين مکان‌ها به موزه تبدیل شده‌اند و در بسیاری از این اردوگاه‌ها و زندان‌ها که به تمامی تخریب و یا تبدیل به بناهای دیگر شده‌اند، بناهای نمادین یادبود نصب شده است. نخستین بنای یادبود در ٣٠ اکتبر ١٩٩٠، روز زندانیان سیاسی، جلوی زندان بدنام لوبیانکا در مسکو بر پا گردید.
با هدف مقابله با فراموشی، آرشیو یادمانده‌ها در آن مکان‌های یادبود، که در نقاط مختلف روسیه پخش هستند، و نیز در خارج از این کشور به نمایش گذاشته می‌شوند. در سال ۲۰۱۲ نمایشگاهی در شهر وایمار تحت عنوان "گولاگ" دایر بود که با اسناد و یادگارهای خصوصی، درد و رنج انسان‌هایی را که در دوره استالین به بیگاری و گرسنگی در شرایط طاقت‌فرسای اردوگاه‌ها محکوم شدند، نشان می‌داد.
مموريال نه تنها از پشتیبانی حکومت‌های روسیه بی‌بهره بوده، بلکه همواره با مانع و اشکال‌تراشی آنها مواجه شده است. از سال ۲۰۱۶ مموریال مثل دیگر سازمان‌های حقوق بشری مستقل به بهانه دریافت کمک خارجی زیر کنترل دستگاه‌های دولتی قرار گرفت. به آن اکتفا نشد و در سال ۲۰۲۱ آن را ممنوع اعلام کردند و حالا با اعلام خبر کمیته نوبل صلح، دفترش به حکم دادگاه مصادره گردیده است.
سوای فشارهای از بالا، مموریال از نوعی انزوا و بی‌تفاوتی در جامعه هم رنج می‌برد. استثنا دوره گلاسنوست در نیمه دوم دهه ۸۰ و سال‌های اول دهه ۹۰ بود که با خارج شدن اسناد سازمان‌های مخوف امنیتی شوروی از رده‌بندی محرمانه و افشای آن، میل و علاقه به دانستن حقیقت فزونی گرفت.
کتاب‌های زیادی از روش‌های بی‌رحمانه سرکوب، تصفیه‌های حزبی، اعدام و شکنجه مخالفان و روشنفکران به چاپ رسیدند. در ایران هم تعدادی از این کتاب‌ها به فارسی منتشر و با استقبال زیادی مواجه شدند؛ از جمله کتاب دو جلدی "روشنفکران و عالیجنابان خاکستری" که این عنوان خود به واژه نمادین در تشریح سرکوب و به سکوت واداشتن روشنفکران در سیستم‌های توتالیتر تبدیل شد.
اما تمایل به بازنگری تاریخ در سال‌های اولیه پس از فروپاشی نظام شوروی به سرعت فروکش کرد و سياست‌های پوتین و نهادهایش نیز، كه می‌كوشند گذشته مسكوت بماند، بی‌اعتنایی موجود را تشدید کرده و به فضای بی‌تفاوتی نسبت به گذشته دامن زده است. در چنین فضایی تلاش برای به یاد سپردن، مقابله با فراموشی، کار بس دشواری است که مموریال پیش می‌برد؛ با برگزاری سخنرانی‌ها، اکسیون‌ها و نمایشگاه‌ها و دامن زدن به بحث و گفتگو.
مموریال نوعی از کمیسیون حقیقت
مموریال شکلی از کمیسیون حقیقت است، ولی با گستردگی زمانی بیشتر. برخلاف دیگر کمیسیون‌های حقیقت که فعالیت‌شان به یک دوره زمانی محدود می‌شود، مموریال سازمانی با فعالیت دائمی است و در کنار تلاش برای ثبت جنایت‌های گذشته، با مسائل روز، نقض حقوق بشر و افشای سیاست‌های جنگ‌افروزانه حکومت روسیه هم درگیر می‌شود. و این بر حساسیت رژیم پوتین نسبت به فعالیت این سازمان می‌افزاید.
تفاوت دیگر مموریال با کمیسیون حقیقت در سهم آن در امر دادخواهی است. روشن شدن حقیقت برای مموریال، که قربانیان و عاملان جنایت‌های تحت بررسی آن دهه‌ها و حتی نزدیک به یک قرن است زیر خاک هستند، جنبه تاریخی دارد. مموریال با زدودن زنگار تحریف از تاریخ و راست‌نویسی آن، می‌کوشد بی‌عدالتی را که بر قربانیان و خانوادهای آنها رفته، نشان دهد و این ادای دینی باشد بر رنج‌هایی که بر آنها در انزوا و سکوت دیگران تحمیل شده است.
اما اعطای جایزه نوبل صلح به مموریال از زاویه دیگری هم حائز اهمیت است. تصدیق و ارج‌گذاری به آن را همچنین می‌توان توجه دادن و دلگرمی نسبت به فعالیت و کوشش‌های مشابهی دانست که برای ثبت جنایت‌های حکومتی و به یاد سپردن سویه تیره تاریخ در سطح جهان و نیز در سرزمین ما با وجود مشقت‌های فراوان، ممنوعیت‌ها و زندان و شکنجه، صورت می‌گیرد.
* این یادداشت نظر نویسنده را منعکس می‌کند و الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.
از شیرین عبادی تا نادیا مراد؛ برندگان نوبل صلح در قرن ۲۱ به روایت تصویر
جایزه نوبل صلح ۲۰۱۸ مشترکا به دنیس موکویگی، پزشک اهل کنگو و خانم نادیا مراد، دختر ایزدی رها شده از دست داعش و فعال حقوق بش اهدا شد. برندگان نوبل صلح در قرن ۲۱ به روایت تصویر
عکس: picture-alliance/AP Photo/F. Vergara
دنیس موکویگی (۲۰۱۸)
جایزه نوبل صلح ۲۰۱۸ مشترکا به دنیس موکویگی، پزشک اهل کنگو و خانم نادیا مراد، فعال حقوق بشری اهل عراق اهدا شد. موکویگی (تصویر) که تا کنون جوایز حقوق بشری متعددی کسب کرده، از چهره‌هایی سرشناسی است که در زمینه مبارزه با ناقص‌سازی جنسی زنان فعالیت‌های گسترده‌ای داشته و در راه درمان و رسیدگی به قربانیان این گونه خشونت‌ها و تجاوزهای گروهی تلاش می‌کند.
عکس: Getty Images/V. Boyko
نادیا مراد (۲۰۱۸)
دیگر برنده‌ی نوبل صلح ۲۰۱۸ نادیا مراد، دختر ۲۵ ساله ایزدی شهروند عراق، است. او در اوت سال ۲۰۱۴ به مدت سه ماه در چنگال نیروهای داعش بود و به برد‌‌گی جنسی گرفته شده بود. نادیا مراد پس از گریز از چنگ داعش و آمدن به اروپا فعالیت خود را در راه کمک به ایزدی‌ها آغاز کرد. او به عنوان نماینده ایزدی‌هایی که مورد آزار و ستم داعش قرار گرفته‌اند، گزارشی تکان‌دهنده از رفتار وحشیانه داعش با اسرای خود عرضه کرد.
عکس: Getty Images/AFP/K. Betancur
کمپین بین‌المللی برای نابودی سلاح‌های هسته‌ای (۲۰۱۷)
جایزه نوبل صلح سال ۲۰۱۷ به "کمپین بین‌المللی برای نابودی سلاح‌های هسته‌ای" (ican) به دلیل تلاش‌های این گروه برای از بین بردن سلاح‌های هسته‌ای داده شد. این کمپین در سال ۲۰۰۷ در حاشیه کنفرانس بازبینی قرارداد منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و با محوریت گروه "پزشکان علیه سلاح‌های هسته‌ای" شکل گرفت و در حال حاضر ۴۵۰ گروه و سازمان مخالف سلاح هسته‌ای از ۱۰۰ کشور را در برمی‌گیرد.
عکس: Reuters/D. Balibouse
خوآن مانوئل سانتوس (۲۰۱۶)
جایزه صلح نوبل سال ۲۰۱۶ به خوآن مانوئل سانتوس، رئیس جمهور کلمبیا تعلق گرفت. این جایزه برای تلاش رئیس جمهور کلمبیا در راستای پایان بخشیدن به پنج دهه جنگ خونین داخلی با رزمندگان فارک به او اهدا شد.
عکس: picture-alliance/AP Photo/F. Vergara
هیأت چهارگانه گفت‌وگوی ملی تونس (۲۰۱۵)
جایزه صلح نوبل سال ۲۰۱۵ میلادی به هیأت چهارگانه گفت‌وگوی ملی تونس رسید. کمیته صلح نوبل اعلام کرد، کوشش‌های هیأت یادشده در جهت برقراری دمکراسی در تونس پس از بهار عربی آن را شایسته دریافت این جایزه کرده است.
عکس: Reuters/NTB scanpix/C. Poppe
ملاله یوسف‌زی (۲۰۱۴)
جایزه صلح نوبل سال ۲۰۱۴ به ملاله یوسف‌زی (نفر دوم از چپ)، دختر ۱۷ ساله پاکستانی و کایلاش ساتیارتی، فعال حقوق کودکان هند اهدا شد. این دو به خاطر فعالیت‌ها‌یشان برای تحقق حقوق کودکان این جایزه را دریافت کردند.
عکس: AFP/Getty Images/A. Braastad
سازمان منع کاربرد سلاح‌های شیمیایی (۲۰۱۳)
آکادمی علوم سوئد سازمان "بازدارندگی از به کارگیری جنگ‌افزارهای شیمیایی" را به دلیل "تلاش‌های گسترده خود برای از بین بردن سلاح‌های شیمیایی" شایسته دریافت جایزه نوبل صلح در سال ۲۰۱۳ دانست. این سازمان در سال ۱۹۹۷ تأسیس شد و بر اساس قراردادی جداگانه با سازمان ملل متحد همکاری دارد. وظیفه اصلی این سازمان نظارت بر اجرای کنوانسیون سازمان ملل در مورد سلاح شیمیایی در جهان است.
عکس: picture-alliance/dpa
اتحادیه اروپا (۲۰۱۲)
کمیته نوبل در اسلو در سال ۲۰۱۲ جایزه نوبل صلح را به اتحادیه اروپا اهدا کرد. پیشتر نیز نهادهای بین‌المللی موفق به دریافت نوبل صلح شده بودند. این جایزه به خاطر پیشبرد صلح و دموکراسی در اروپا به این نهاد اعطا شد.
عکس: picture-alliance/dpa
سه فعال زن قاره‌ی آفریقا (۲۰۱۱)
کمیته نوبل سه فعال زن، الن جانسون-سیرلیف رئیس‌جمهور لیبریا، توکل کارمن از یمن و لیما گبووی فعال حقوق بشراهل لیبریا را برندگان نوبل صلح ۲۰۱۱ معرفی کرد. الن جانسون-سیرلف ۷۲ ساله، نخستین زن در قاره آفریقاست که به ریاست دولت رسیده است. توکل کارمن یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌های مبارزات مردمی در یمن و از بنیانگذاران نهاد "روزنامه‌نگاران زن مستقل" این کشور است. لیما گبووی، اهل لیبریا فعال حقوق زنان است.
عکس: dapd
لیو شیائوبو (۲۰۱۰)
جایزه نوبل صلح سال ۲۰۱۰ میلادی به نویسنده چینی لیو شیائوبو تعلق گرفت. کمیته نوبل صلح او را به دلیل مبارزه‌ای طولانی و بدون خشونت برای حقوق اولیه انسان‌ها در چین شایسته دریافت این جایزه دانست.
عکس: picture-alliance/dpa
باراک اوباما (۲۰۰۹)
باراک اوباما دسامبر ۲۰۰۹ در جریان بازدیدی کوتاه از اسلو، جایزه نوبل صلح را دریافت کرد. بسیاری از منتقدان بر این باور بودند رئیس‌جمهور آمریکا این جایزه‌ی غافلگیر‌کننده را بسیار زود و حتی به عنوان پیش‌پرداخت دریافت کرد. اوباما برنامه خود برای جهانی عاری از سلاح‌های اتمی را معرفی کرده اما هنوز آن را عملی نکرده است.
عکس: picture-alliance/dpa
مارتی آهتیساری (۲۰۰۸)
مارتی آهتيساری، رئيس‌جمهور پیشين فنلاند، برنده‌ی جایزه‌ی نوبل صلح در سال ۲۰۰۸ بود. کميته نوبل این جایزه را به خاطر خدمات این سیاستمدار ۷۱ ساله در جهت حل بسیاری از کشمکش‌های بین‌المللی به او اهدا کرد. آهتيساری، از جمله، از سال ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳ رئیس "گروه‌کاری بوسنی ـ هرزگوینا" بود. یکی از مهم‌ترین ماموریت‌های موفقیت‌آمیز او امضای توافق‌نامه بین شورشيان جنبش استقلال‌طلب " آچه" و دولت مرکزی اندونزی بود.
عکس: Getty Images
راجندرا پاچائوری و ال گور (۲۰۰۷)
راجندرا پاچائوری، رئیس هیئت بین‌المللی تغییرات جوی سازمان ملل متحد و ال گور، معاون رئیس جمهور آمریکا در دوره بیل کلینتون، در سال ۲۰۰۷ به پاس مبارزات خود برای جلوگیری از تغییرات جوی جایزه نوبل صلح را دریافت کردند.
عکس: picture-alliance/dpa
محمد یونس (۲۰۰۶)
محمد یونس (راست در تصویر)، اقتصاددان بنگلادشی که "بانک‌دار فقر" خوانده می‌شد همراه مسمات تسلیم بیگم، مدیر بانکی که او بنیان‌گذاری کرد سال ۲۰۰۶ جایزه نوبل صلح را دریافت کردند. این بانک به فقرا اعتبار مالی پرداخت می‌کرد. محمد یونس در این فاصله از پست خود کناره‌گیری کرده است. وی در بنگلادش شخصیتی مورد مناقشه به شمار می‌رود.
عکس: Getty Images/AFP
آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای (۲۰۰۵)
آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای و مدیر کل آن محمد البرادعی (تصویر) در سال ۲۰۰۵ جایزه نوبل صلح را از آن خود کردند.
عکس: picture-alliance/dpa
وانگاری ماتای (۲۰۰۴)
وانگاری ماتای به عنوان نخستین زن آفریقایی سال ۲۰۰۴ موفق به دریافت نوبل صلح شد. این پروفسور کنیایی به پاس خدمات خود در زمینه توسعه، دموکراسی، صلح، مبارزه برای حقوق زنان و همچنین تلاش بی‌وقفه برای حفاظت از محیطز‌یست جایزه نوبل صلح را دریافت کرد. وانگاری ماتای که ۲۵ دسامبر ۲۰۱۱ درگذشت "مادر درختان" لقب گرفته بود.
عکس: dapd
شیرین عبادی (۲۰۰۳)
حقوق‌دان ایرانی، شیرین عبادی به عنوان نخستین زن مسلمان برای "شایستگی ویژه در خدمت به صلح" موفق به دریافت نوبل صلح سال ۲۰۰۳ شد. کمیته نوبل با اهدای این جایزه به شیرین عبادی تلاش وی برای دموکراسی، حقوق اولیه انسان‌ها، به ویژه حقوق زنان و کودکان در ایران را ارج نهاد.
عکس: AFP/Getty Images
جیمی کارتر (۲۰۰۲)
جیمی کارتر، سی و نهمین رئیس‌جمهور آمریکا در سال ۲۰۰۲ از سوی آکادمی نوبل برنده جایزه صلح شناخته شد. اقای کارتر این جایزه را به پاس خدماتش برای یافتن راه‌حل‌های صلح‌آمیز برای بحران‌های بین‌المللی و پیشبرد دموکراسی و حقوق بشر در جهان دریافت کرد.
عکس: Getty Images
کوفی عنان و سازمان ملل متحد (۲۰۰۱)
کمیته نوبل صلح جایزه سال ۲۰۰۱ را به طور مشترک به کوفی عنان و سازمان ملل متحد اهدا کرد. عنان که در بین سال‌های ۱۹۹۷ و ۲۰۰۶ دبیر کل سازمان ملل بود، در دوره طولانی فعالیت‌اش برای سازمان ملل، چندین جایزه صلح و حقوق بشری، از جمله ۴ عنوان دکترای افتخاری از ۴ قاره و جایزه ساخاروف پارلمان اورپا (۲۰۰۳) دریافت کرد. او در ماه اوت سال ۲۰۱۸ در سن هشتاد سالگی درگذشت.
عکس: picture-alliance/dpa
کیم دای جونگ (۲۰۰۰)
کیم دای جونگ، رئیس‌جمهور سابق کره جنوبی در سال ۲۰۰۰ به خاطر سیاست‌های تنش‌زدایی در برابر کره شمالی جایزه صلح نوبل را دریافت کرد.
