پنجاه سال پیش در اولین ساعات روز یکشنبه سیزده اوت سال ۱۹۶۱، دیوار برلین، شرق و غرب این شهر و کشور آلمان را به دو بخش نامساوی تقسیم کرد. این دیوار بیش از ۲۸ سال، نماد "جنگ سرد" بین کشورهای غربی و "اردوگاه سوسیالیسم" بود. دیواری که از سوی نیروهای نظامی آلمان شرقی ساخته شد و برلین غربی را در دل خود جا داده بود، ۱۵۵ کیلومتر طول داشت. حدود ۴۵ کیلومتر این مرز بتونی، از میان شهر برلین می‌گذشت. با احداث این دیوار، برلین غربی به صورت شهری محصور در خاک آلمان شرقی در آمد.

بنای دیوار در مرحله‌ی نخست، تا پایان سال ۱۹۶۱ ادامه یافت. "این دیوار دفاعی" در فواصل معینی، با حصاری از سیم خاردار مجهز به برق، تکمیل می‌شد. برای حفظ دیوار و کنترل عبور و مرور افراد و خودرو‌ها، جا به‌ جا و در نقاط مرزی، برج‌های مراقبت و ایستگاه‌های بازرسی ایجاد شد. یکی از مهم‌ترین آن گذرگاه‌ها، "ایستگاه بازرسی چارلی" در برلین غربی بود.

سربازان عکاس و گزارش‌گر

سربازان و محافظانی که در این پاسگاه‌ها و ایستگاه‌ها انجام وظیفه می‌کردند، موظف بودند از "عبور و مرور غیرقانونی افراد و خودروها" جلوگیری به عمل آورند. آنان دستور داشتند، در صورت سرپیچی از این قانون به سوی "فراریان" شلیک کنند و مانع از رسیدن "قانون‌شکنان" به مرزهای برلین غربی بشوند.

این سربازان وظایف دیگری هم بر عهده داشتند؛ نوشتن گزارش لحظه به لحظه‌ درباره‌ی "حوادثی که در حوزه‌ی دیده‌بانی آنان قرار داشت و عکس‌برداری از محیط پیرامون" خود. حاصل کار و وظیفه‌شناسی این سربازان "وطن‌دوست"‌، حدود هزار و دویست نگاتیو عکس است که چندی پیش، عکاس آلمانی آرود مسمر (Arwed Messmer) و نویسنده‌ی کتاب‌های تاریخی، آنت گروشنر (Annett Gröschner) هنگام پژوهش در باره‌ی این دوره از تاریخ آلمان، به‌‌طور اتفاقی در "آرشیو نظامی پوتسدام" یافتند. این دو، گلچینی از این مجموعه‌ی بی‌بدیل را در نمایشگاهی با عنوان "از دیدی دیگر؛ سرآغاز دیوار برلین" به نمایش گذاشته‌اند.

دیواری به طول ۲۵۰ متر

آرود مسمر، از کل هزار و دویست نگاتیوی که در دست داشته، ۳۰۰ عکس پانورامایی دیجیتال تهیه دیده که آن‌ها را، به عنوان سندی تصویری از دیوار در مسافتی به طول ۲۵۰ متر در نمایشگاه نصب کرده‌ است. این "طومار" عکس به‌هم پیوسته، کل دیوار برلین را به صورتی که پیش از مرزهای سال ۱۹۷۵ ساخته شده بود، نشان می‌دهد. در این سال مرحله‌ی پایانی بنای دیوار آغاز شد؛ بنایی که در آن بیش از ۴۵ هزار قطعه بتونی به ارتفاع سه‌ونیم متر و عرض یک‌ونیم متر به‌کار رفت. بر روی دیوار هم‌چنین لوله‌هایی افقی نصب شد تا امکان عبور از روی آن را به‌طور کلی ناممکن سازد.

زیرنویس مستند عکس‌ها

سربازان برج‌های مراقبت، هم‌چنین موظف بودند درباره‌ی "رفتار و گفتار" شهروندان برلین غربی گزارش بنویسند. آنت گروشنر، دست‌چینی از این گزارش‌ها را به عنوان پانویس عکس‌ها به نمایش گذاشته است. نوشته‌ی زیر، پانویس عکسی از یک شهروند برلین غربی است: «امروز فردی از برلین غربی به پای دیوار آمد و فریاد زد: "اولبریشت باید برود!"» والتر اولبریشت (Walter Ulbricht)، در آن زمان دبیر اول حزب كمونیست آلمان شرقی و رهبر آلمان دموکراتیک بود.

اگر یک شهروند برلینی، پاکت سیگاری از آن سوی دیوار به برلین شرقی پرتاب می‌کرد، این پاکت نیز به عنوان "هدیه" در گزارش ثبت می‌شد. روزنامه و مجله‌هایی که از آن ‌سوی دیوار به این سو "پرواز می‌کردند"، نیز به ثبت می‌رسید. از آن‌‌جا که "رفتار و گفتار" این محافظان به نوبه‌ی خود‌، از سوی هم‌قطارانشان نیز کنترل می‌‌شد، تخطئی از دستورات و مقررات و "تسلیم وسوسه" شدن این نظامیان بی‌ مجازات نمی‌ماند. در این نمایشگاه نمونه‌هایی از این گونه‌ گزارش‌ها به نمایش گذاشته شده: «سرباز... تمام وقت در قایق به برنامه‌های رادیوهای غرب گوش داد.» یا «از آن‌جا که سرباز... به موقع ازگشت دیده‌بانی خود باز نگشت، ما همه‌ی رستوران‌ها‌ی دور و بر را زیرپا گذاشتیم.» یا «... او را در ایستگاه قطار بین‌شهری ... پیدا کردیم، ولی خواب بود و نتوانستیم بیدارش کنیم.»

بازمانده‌های فراریان

در این نمایشگاه هم‌چنین اسباب و وسایل کسانی که موفق به فرار از آلمان شرقی شدند یا افرادی که در این تلاش شکست خوردند، نیز به نمایش گذاشته شده است؛ از جمله نردبان، بند ساعت، لنگه کفشی که در لابلای سیم خاردار گیر کرده بوده و مانع گریز فرد شده بوده...

سربازان برج‌های مراقبت، از همه‌ی این اشیاء و لوازم عکس گرفته‌اند و داستان‌های فرار مربوط به آن‌ها را به ثبت رسانده‌اند. آنت گروشنر، به یکی از این "سرگذشت‌ها" که او را "به شدت تحت تأثیر قرار داده، اشاره می‌کند و می‌گوید: «این سرگذشت یک کارگر برلین غربی است که شبی مشروب زیاد نوشیده بود و گرمش شده بود و به همین خاطر تو کانال "اشپانداور" پریده بود تا خود را خنک کند. سربازها به تصور این که او هم یکی از فراری‌هاست، وقت برگشت در حال شنا به او شلیک می‌کنند و غرق می‌شود.»

شمار کشته‌شدگان دیوار برلین، بر اساس تازه‌ترین پژوهش‌ها، ۱۲۵ نفر و تعداد زخمی‌‌ها ۲۰۰ تن ارزیابی شده است. هشت تن از کشته‌شدگان، زن بودند. اولین قربانی فرار به غرب، جوان ۲۴ ساله‌ای بود که در تاریخ ۲۸ اوت سال ۱۹۶۱ با شلیک گلوله به قتل رسید. ۸۰ درصد کشته‌شدگان زیر ۳۰ سال سن داشتند.

FF/MM