در روزهای گذشته خبرهای بسیاری در باره راه اندازی تجهیزات ارسال پارازیت‌ رادیویی در تهران توسط سپاه پاسداران پخش گردیده که حساسیت عمومی پیرامون پرتوهای رادیویی و پیامد آنها برای سلامتی انسان را برانگیخته است.

در مصاحبه‌ای با آقای مهندس محمود تجلی‌مهر، کارشناس مخابرات، به این موضوع پرداخته ایم.

دویچه‌وله: اخباری پخش شده است که سپاه پاسداران تجهیزاتی برای ارسال پارازیت در سطح شهر تهران در شمال شهر راه اندازی کرده است. جریان چیست؟

محمود تجلی‌مهر: بر اساس این اخبار سپاه پاسداران گویا تجهیزاتی را در دارآباد تهران راه اندازی کرده تا با ارسال پارازیت رادیویی در سطح شهر مانع از دریافت برنامه‌های ماهواره‌ای در تهران شود. کسی با نام مستعار خود را کارمند شرکت "صابرین" که متعلق به سپاه پاسداران است، معرفی کرده و وبلاگی به راه انداخته و در آنجا جزئیات این طرح را نوشته است. عکس هایی نیز از بالای برج میلاد در اینترنت پخش شده که تجهیزاتی را با برچسب شرکت "صابرین" نشان می‌دهد که دورتادور برج نصب شده اند. پیرامون پخش این خبرها سایت‌ها و رسانه‌های ایران نیز گزارش هایی را منتشر کرده اند.

به هر حال، برای آن که بتوانیم اظهار نظر کنیم که این تجهیزات چه هستند، باید اطلاعات فنی این دستگاهها را داشته باشیم؛ چه در بالای برج میلاد و چه در دارآباد. بدون این اطلاعات تنها به شایعات دامن زده می‌شود.

اگر کسانی در تهران بتوانند با تجهیزات لازم توان و فرکانس این پرتوها را در ساعت‌های گوناگون و برای چندین روز یا هفته اندازه گیری کرده و آنها را ثبت کنند، آنگاه می‌توان اظهارنظر دقیق تر کرد. آنچه این روزها در اخبار و اینترنت پخش می‌شود، آمیخته‌ای است از نگرانی‌های بجا و بیجا و راه حل‌های درست و نادرست.

این جریان دو بحث را دامن زده است: یکی این که چگونه می‌توان جلوی پارازیت‌ها را گرفت و کماکان کانال‌های ماهواره‌ای را دریافت کرد و دیگر این که پی‌آمد این امواج بر سلامتی انسان چیست. اگر گمان را بر درستی این اخبار بگذاریم، این دستگاه‌های ارسال پارازیت چگونه کار می‌کنند و تاثیر آنها بر گیرنده‌های ماهواره‌ای چیست؟

آنتن‌های گیرنده‌های ماهواره‌ای (Receiver) که به آنها در زبان عامیانه بشقاب نیز می‌گویند، باید به سوی ماهواره مورد نظر قرار گیرند تا بتوانند امواجی را که از آن ماهواره می‌آیند دریافت کنند. این امواج پس از برخورد با سطح آنتن به سوی مرکز کره آنتن تابش می‌یابند و آنجا از سوی LNB دریافت و به گیرنده هدایت می‌شوند. فرکانس ماهواره‌ها برای کانال‌های تلویزیونی و رادیویی بین۹ تا ۱۳ گیگاهرتس است. گیرنده سپس با دریافت امواج که البته همیشه روی آن پارازیت‌های گوناگون (Noise) هست، تلاش می‌کند که سیگنال کانال مورد نظر را از پارازیت جدا کرده و آن را نمایش دهد. برای این کار باید فاصله میان سیگنال مورد توجه و پارازیت به اندازه کافی زیاد باشد تا گیرنده بتواند آن را تشخیص دهد. این فاصله با SNR (Signal- to-Noise Ratio) تعریف می‌شود و نشان‌گر کیفیت سیگنال است. اگر این فاصله کم باشد، شما تصویر را ابتدا شطرنجی می‌بینید و اگر باز هم این فاصله کمتر شود، دیگر تصویری نمی بینید.

برای ایجاد مزاحمت برای این گیرنده‌ها یا باید روی ماهواره و یا باید از ایستگاه‌های زمینی مستقیماً روی گیرنده‌ها پارازیت فرستاد. گویا دولت ایران مدتی از روش نخست استفاده کرده است. بنا به اخباری که در سالهای پیش پخش شده بود، مدتی از فرستنده‌ای در کوبا روی کانالهای ماهواره‌ای ایرانی پارازیت فرستاده می‌شد. سپس این کار از بلغارستان و اروپای شرقی انجام شد و مدتی نیز از ایران. این کار واکنش شدید شرکت گرداننده ماهواره‌ها و سازمان‌های بین المللی چون ITU را داشت و گویا جریمه‌های سنگین برای ایران را نیز در پی داشته است.

در روش دوم می‌توان پارازیت‌های زمینی را − که ما به آنها Terrestrial Interference می‌گوییم − به صورت افقی با توان (وات) بسیار زیاد بر سطح شهر فرستاد. این کاربرای کم کردن فاصله SNR انجام می‌گیرد که می‌توان یا آن را بر روی فرکانس ویژه‌ای انجام داد تا کانال تلویزیونی خاصی به اصطلاح کور شود و یا آن را در یک طیف فرکانسی گسترده انجام داد تا دیگر هیچ کانالی قابل دریافت نباشد. گیرنده در این شکل دیگر قادر به تشخیص و تفکیک سیگنال مورد نظر از پارازیت نیست و چیزی را نشان نمی دهد. می‌توان برای گیرنده حالت Overdrive نیز ایجاد کرد که دیگر قادر به هیچ کاری نباشد. در جنگ‌های الکترونیک از این روش‌ها استفاده می‌شود. ارتش آمریکا در جنگ با عراق این گونه شبکه مخابراتی ارتش عراق را از کار انداخته بود و آنها قادر به ارتباط با یکدیگر نبودند.

در تهران، برای این که بتوانیم اظهارنظر درستی داشته باشیم، باید در سطح شهر اندازه گیری هایی انجام شوند. برای این کار نیاز به اسیلوسکوپ هایی است که بتوانند در باند ۹ تا ۱۳ گیگاهرتس کار کنند. سپس باید توان سیگنال‌ها و پارامترهایی چون CNR و SNR را در بام خانه‌ها اندازه گرفت. آنگاه است که می‌توانیم دقیق تر بگوییم که در شهر چه روی می‌دهد. اگر کسی بتواند این اندازه گیری‌ها را در تمام فرکانس‌ها در ساعت‌های گوناگون و برای مدت چند هفته انجام دهد، آنگاه می‌توانیم پیرامون زیان این پرتوها بر سلامتی مردم تهران نیز بگوییم. در حال حاضر تنها بازار شایعه داغ است. ما نیاز به اطلاعات فنی و تخصصی داریم.

لطفا در باره پی آمد این امواج برای سلامتی انسان توضیح دهید.

این موضوع بسیار گسترده است و در چارچوب یک گفت‌وگو نمی تواند بگنجد. برای این کار به متخصص فیزیک هسته‌ای و یا پزشکی هسته‌ای نیاز داریم. اما تلاش می‌کنم دست کم سرفصل‌ها را نام ببرم. به هررو، بحث پیرامون پرتوهای رادیویی و یا دقیق تر الکترومغناطیسی همیشه با بحث پیرامون پیامدهای آنها برای سلامتی انسان همراه است. اکنون نیز پس از پخش خبر نصب این تجهیزات در دارآباد، بحث پیرامون خطر سرطان بر اثر پرتوهای رادیویی نیز بالا گرفته است.

اگر بخواهم از آخرین دستاورد علم در باره این پی آمدها در یک جمله بگویم، باید گفت که ما هنوز نمی دانیم که چرا امواج رادیویی برای انسان زیان آور است و این زیان از کجا شروع می‌شود. ما هنوز نمی توانیم زنجیره‌ای را که از منبع امواج رادیویی شروع می‌شود و به عنوان نمونه به سرطان خون در انسان می‌انجامد، از دید علمی به صورتی روشن و بی تردید توضیح دهیم. هنوز حلقه هایی وجود دارند که دانش امروزی ما آنها را نمی‌تواند توضیح دهد. در این باره پژوهش‌های بسیار زیادی در جریان است و به همراه آن نگرانی‌ها و جدل‌های فراوان.

به طور کلی، انسان در تابش دو گونه از پرتوهای الکترومغناطیسی قرار دارد: امواج الکترومغناطیسی طبیعی که در طبیعت همیشه وجود داشته اند و پرتو‌های الکترومغناطیسی مصنوعی که از دستگاههای ساخت انسان تولید می‌شوند. کره زمین همیشه در تابش پرتو‌های الکترومغناطیسی و رادیواکتیو که از فضا می‌آیند، قرار داشته است. هر صاعقه‌ای نیز که بر زمین می‌خورد، میدان الکترو مغناطیسی بزرگی با توان زیاد پیرامون خود ایجاد می‌کند. بنابراین بدن انسان با این گونه تابش‌ها آشناست و تا میزانی در برابر چنین تابش هایی مقاوم است. حال این که این میزان کجاست، از دید علمی هنوز قطعی نیست، کما این که توصیه هایی در این باره وجود دارند.

آنچه ما در باره زیان پرتوهای الکترومغناطیسی می‌دانیم، از روی تجربه و مشاهده به دست آمده است. ما این را تجربه کرده ایم که در ایستگاه‌های رادیویی چون برج‌های دیده بانی فرودگاه‌ها و رادارها، در نیروگاه‌های تولید برق، در پست‌های انتقال برق و جاهای این گونه، میزان ابتلا به سرطان بالاتر از میزان متوسط در جامعه است. پی آمد پرتوهای رادیواکتیو بر سلامت انسان نیز جزو این تجربه هاست.

در پژوهش‌ها تاکنون وجود دو پدیده به اثبات رسیده است: یکی تاثیر یونیزه کننده (Ionization) چون پرتوهای هسته‌ای و رادیواکتیو، ایکس و یا ماوراء بنفش و دیگری تاثیر گرمایی (Thermal). حال پیرامون این که اینها چه پیامدهایی دارند، هنوز علم در ابهام است.

آن چه می‌دانیم این است که پرتوهای الکترومغناطیسی بر روی مولکول‌ها موجب افزایش فعالیت آنها می‌شوند و این بسته به فرکانس و توان این پرتوها پی آمد‌های گوناگونی دارد. یک نمونه روزمره دستگاه مایکروویو است که در هر آشپزخانه‌ای وجود دارد. این دستگاه که در فرکانس ۴۵ /۲ گیگاهرتس کار می‌کند، با تابش پرتو باعث فعالیت شدید مولکول‌های آب، چربی و شکر و موجب گرما می‌شود. مواد غذایی معمولا دارای این مولکول‌ها هستند و همین باعث داغ شدن آنها در زمانی کوتاه می‌شود. با توجه به این می‌توان فهمید که آن کسی که در آمریکا حدود بیست سال پیش گربه خود که در باران خیس شده بود را در مایکروویو گذاشته بود که زود خشک شود، چه خطایی مرتکب شده بود.

یکی دیگر از موارد ابهام در پژوهش‌ها این است که این امواج بر انسان‌های گوناگون در شرایط یکسان تاثیر گوناگون دارد. یک نمونه که در پیرامون من پیش آمد این گونه بود که خانمی شکایت از سردردهای شبانه به هنگام خواب داشت. پس از ماهها سرانجام کاملا تصادفی متوجه شد که هر گاه با تلفن بیسیم DECT مکالمه درازمدت دارد، سردرد خفیفی شبیه آنچه شبها به سراغش می‌آید، دارد. با جستجو متوجه شد که در آپارتمان همسایه او در آن سوی دیوار کنار تختخواب او یک تلفن بیسیم DECT وجود دارد که فاصله آن با سر او به هنگام خواب، یکی دو متر است. پس از آن که همسایه به درخواست او تلفن را از آنجا برداشت، سردردها نیز پایان یافتند. ما هنوز نمی توانیم این پدیده را از دید علمی توضیح دهیم. تنها می‌دانیم که وجود دارد. اما چرا تنها برای برخی از انسان ها؟ نمی دانیم!

در مورد استفاده از تلفن همراه نیز این را بر اساس تجربه متوجه شده ایم آنگاه که کسی درازمدت با تلفن همراه صحبت می‌کند، از آنجایی که تلفن همراه به هنگام مکالمه توان ارسال خود را بالاتر می‌برد، در آن بخش از سر او درجه حرارت نیز بالا می‌رود و مولکول‌ها فعالیتشان بیشتر می‌شود. نگرانی هایی که پیرامون سرطان ناشی از استفاده از تلفن همراه وجود دارد، از اینجا می‌آید.

البته هر چند که این پدیده هنوز از دید علمی ثابت نشده است، توصیه‌های ایمنی وجود دارند. از جمله این که برای گفتگوهای درازمدت بهتر است که از گوشی استفاده شود و خود تلفن در فاصله دورتر باشد. البته باید این را نیز گفت که توان ارسال و پرتوی رادیویی همه تلفن‌های همراه امروزی از آنچه که در استانداردها و توصیه‌های سازمان‌های بهداشت به عنوان مرز مجاز تعیین شده است، بسیار پایین تر است. اما از آنجا که هنوز پژوهش‌های علمی همه ابهام‌ها را روشن نکرده اند، این نگرانی‌ها نیز کماکان وجود دارند. به خاطر همین نگرانی هاست که ما اکنون با دو جبهه روبرو هستیم که یکی از آنها با بزرگ‌نمایی، به نگرانی‌ها دامن می‌زند و جبهه دیگر معتقد است که تا زمانی که چیزی از دید علمی ثابت نشده است، جای نگرانی ندارد. هر کدام نیز استدلال هایی برای خود دارند که قابل رد نیستند.

در ایران نیز این جدل این روزها در رسانه‌ها به راه افتاده است. به گونه‌ای که نماینده‌ای از وزارت بهداشت گفته بود که آنتن‌های BTS شبکه تلفن همراه که در ایران نصب شده اند، دارای مجوز از وزارت بهداشت نیستند. کسی دیگر نیز از سازمان محیط زیست گفته است که منبع انتشار امواج الکترومغناطیس به طور عمده دکل‌های BTS هستند. بنابراین با توجه به عوارض و تاثیرات سوء خونی و مغزی این امواج مطابق با استانداردهای جهانی این دکل‌ها باید دور از مناطق مسکونی بنا شود. در جایی نیز خواندم که پرندگان تهران به خاطر پرتوهای آنتن‌های BTS شهر را ترک کرده اند.

این سخنان را با چنان اطمینانی می‌گویند که گویا دانش بشر پشت حرفهایشان است و جای هیچ گونه تردیدی برای شنونده نگذارد.

در هیچ جایی برای آنتن‌های BTS نیاز به مجوز بهداشتی نیست و منبع عمده پرتوهای الکترومغناطیسی نیز تنها این آنتن‌ها نیستند. این آنتن‌ها در چارچوب استانداردهای جهانی موجود کار می‌کنند و زمینه کار آنها نیز برای سازمان‌های بهداشت روشن است. این گونه اظهارنظر‌های غیرتخصصی و سطحی، کمکی به روشن گری نمی کنند و تنها نگرانی‌های بیجا را دامن می‌زنند که گویا آنتن‌های BTS که در ایران به کار گرفته می‌شوند، با جاهای دیگر در دنیا تفاوت دارند. این حرف‌ها را در شرایطی می‌زنند که ما هنوز یک سند و یک پژوهش علمی پیرامون پرتوهای رادیویی موجود در شهر تهران ندیده ایم و هنوز در جهان نیز یک سند علمی پیرامون این که مثلا آنتن‌های BTS باعث سرطان خون می‌شوند، وجود ندارد. متاسفانه این حرفها را باید در چارچوب ابتذال و نادانی گسترده در بسیاری از مدیران ایرانی و جنجال بازی برخی از رسانه‌های داخل کشور گذاشت.

چه شبکه‌های رادیویی در سطح شهری چون تهران وجود دارند؟

امواج رادیویی که در سطح شهری چون تهران وجود دارند، بسیار هستند. در تهران چون هر شهر بزرگی، ما شبکه رادیو و تلویزیون داریم، شبکه‌های گوناگون ارتباط رادیویی برای سازمان‌های خدماتی چون پلیس، بیمارستان ها، آتش نشانی، ارتش و غیره داریم. شبکه تلفن همراه، شبکه مایکروویو برای ارتباط مخابراتی و اینترنت، شبکه بیسیم آزاد CB که هر کسی می‌تواند از آن استفاده کند و غیره داریم. در پیرامون خود نیز به جز تلفن همراه که هر کسی با خود دارد، شبکه بلوتوث، تلفن بیسیم خانگی، شبکه کامپیوتری WLAN، دستگاه مایکروویو در هر آشپزخانه‌ای و غیره داریم. این شبکه‌ها همه در فرکانس‌های ویژه‌ای که برای آنها تعیین شده است، کار می‌کنند و مزاحم یکدیگر نمی شوند.

مسئولیت شبکه‌های رادیویی در ایران با سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در وزارت ارتباطات و فناوری است. این وظیفه آنهاست که اگر سپاه پاسداران و یا هر ارگان دیگری چنین کار عجیبی انجام دهد، باید بیایند و مانع آن شوند.

در نهایت باید این را نیز گفت که هیچ حکومتی که در برابر مردمش احساس مسئولیت کند، نمی آید چنین کار عجیبی را انجام دهد و تنها برای این که مردم مثلا برنامه‌های تلویزیونی بی بی سی یا صدای آمریکا را نبینند، تجهیزاتی را که برای جنگ‌های الکترونیکی به کار می‌روند، بر فراز پایتخت خود راه اندازی کند.

ما در آلمان اکنون بحثی به نام "آلودگی رادیویی" یا Electrosmog در شهرهای بزرگ داریم که در آنجا میزان انتشار پرتوهای رادیویی از شبکه‌های بی خطر و مجاز را اندازه می‌گیرند و در تلاش هستند که سقفی را برای این پرتوها تعریف کنند. اینها اقدام‌های احتیاطی هستند که در اینجا جریان دارند. حال شنیدن چنین کارهایی در تهران بسیار عجیب است و من امیدوارم که این اخبار نادرست باشند.

مصاحبه‌گر: رضا نیکجو

تحریریه: کیواندخت قهاری