بررسی توجیه اقتصادی نیروگاه از منظر هزینه‌هایی که تا کنون داشته، در قیاس با هزینه تولید میزان مشابه برق در نیروگاه‌های حرارتی و برقابی، و در نظر داشتن میزان برق مصرفی کشور و درصدی از آن که قرار است نیروگاه بوشهر تامین کنند.

نیروگاه بوشهر، بهانه‌ی غنی‌سازی؟

اگر شعارهای مسئولان در مورد اهمیت دست یافتن به چرخه‌ی سوخت هسته‌ای و ورود ایران به جرگه‌ی کشورهای پیشرفته را نادیده بگیریم، یکی از مهم‌ترین توجیه‌های اصرار بر ادامه‌ی غنی‌سازی اورانیوم تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه‌های اتمی است.

تاسیسات غنی‌سازی نطنز ظاهرا تنها مجموعه‌ایست که با اطلاع آژانس بین‌المللی انرزی اتمی به غنی‌سازی اورانیوم اقدام می‌کند. مجموعه‌ی اورانیومی که طی چند سال فعالیت مخفیانه و علنی با غلظت ۵ / ۳ درصد در نطنز تولید شده حدود ۱۸۰۰ کیلوگرم اعلام شده است. روسیه برای راه اندازی نیروگاه بوشهر پنجاه برابر این مقدار (۸۲ تن) اورانیوم به ایران فرستاده. هیات دولت نهم آذر ماه ۸۸ ساخت ده سایت مشابه را تصویب کرد.

بنا بر این تصمیم، سازمان انرژی اتمی موظف شده مقدمات ساخت پنج سایت را تا حدود دو ماه دیگر آماده کند. رئیس این سازمان، علی اکبر صالحی، در یک گفت‌وگوی تلویزیونی گفت که این سایت‌ها از نطنز کوچکترند اما در آنها از سانتریفوژهای پرسرعتی استفاده خواهد شد تا میزان تولید اندازه نطنز باشد. صالحی گفت «جمهوری اسلامی ایران این تصمیم را گرفته است که برای لحظه‌ای فناوری هسته‌ای به خصوص بحث غنی سازی اورانیوم تعطیل نشود.»

تلاش برای ساخت نیروگاه‌های اتمی جدید

با ظرفیت اندکی که تاسیسات نطنز دارد، حتا در صورت افزوده شدن ده سایت مشابه به آن، اورانیوم غنی‌شده اندکی از نیاز نیروگاه بوشهر را نیز تامین نمی‌کند. از سوی دیگر روس‌ها مطابق قراردادی که با ایران دارند سوخت نیروگاه بوشهر را خود تامین می‌کنند و حاضر نیستند تا پایان عمر این تاسیسات نیز مدیریت و نظارت بر آن را به ایرانیان بسپارند.

با فرض چند ده برابر شدن ظرفیت تولید اورانیوم غنی شده، جمهوری اسلامی می‌تواند ادعا کند این سوخت را برای نیروگاه‌های دیگر اتمی نیاز دارد. اما هر کشوری برای ایران نیروگاه بسازد، تامین سوخت آن را نیز برعهده خواهد گرفت.

در جهان تنها کشورهای انگشت‌شماری هستند که توانایی ساخت نیروگاه‌های اتمی را دارند. تلاش‌های جمهوری اسلامی برای راضی کردن آنها به ساخت نیروگاه‌های جدید تا کنون بی‌ثمر بوده است. یکی از آخرین تلاش‌ها به فروردین سال ۸۶ بازمی‌گردد که ایران ساخت دو نیروگاه اتمی را به مناقصه بین‌المللی گذاشت.

آن زمان معاون سازمان انرژی بین‌المللی مدعی شد که کشورهای اروپایی تمایل خود را برای شرکت در مناقصه نشان داده‌اند. از سوی دو سه کشور اروپایی که توان انجام چنین پروژه‌ای را دارند تا کنون خبری رسمی در این مورد منتشر نشده است.

نمایش قدرت دفاع هوایی و تردید کارشناسان

وابستگی جمهوری اسلامی به روسیه تنها به نیروگاه اتمی بوشهر محدود نمی‌شود. ایران برای محافظت از این نیروگاه و دیگر تاسیسات هسته‌ای خود نیز نیازمند یاری روس‌هاست. به دنبال تهدیدهایی که گهگاه از سوی اسرائیل در مورد حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران می‌شود، جمهوری اسلامی نیز دست به اجرای رزمایش‌هایی می‌زند تا توان دفاعی و رزمی خود را به نمایش بگذارد.

چنین رزمایشی اواخر شهریور ماه سال گذشته زیر عنوان "مدافعان آسمان ولایت"، برای اولین بار از سوی مجموعه پدافند هوایی کشور انجام شد. دومین رزمایش از این نوع، که در سه مرحله به اجرا گذاشته شد، ششم آذر ماه به پایان رسید.

پایگاه اطلاع رسانی دولت از قول فرمانده عملیات، سرتیب خلبان احمد میقانی، پیام این رزمایش برای "دشمنان نظام" را «هشدار و اعلام آمادگی کامل نیروهای مسلح کشورمان در مقابله و دفع هرگونه تهدید احتمالی است.» به گفته‌ی میقانی مرحله آخر رزمایش «شلیک موشک با سامانه‌های کاملاً بهینه‌سازی شده که توانایی درگیری و انهدام هواپیماهای راهبردی ارتفاع بالا را دارد» بوده و با موفقیت انجام شده است.

متخصصان جمهوری اسلامی با بهره‌گیری از تکنولوژی روس‌ها و چینی‌ها موفق به ساخت موشک‌هایی شده‌اند که قادرند اسرائیل را هدف قرار دهند، اما برخی از کارشناسان در مورد توان دفاع هوایی کشور تردیدهای جدی ابراز می‌کند.

رابطه با روسیه، محور سیاست خارجی

جمهوری اسلامی امیدوار بود از سامانه دفاع موشکی اس ۳۰۰ روسی در رزمایش اخیر استفاده کند. روس‌ها به رغم توافقی که به روایتی دو سال و به روایت دیگری چهار سال پیش با مقامات جمهوری اسلامی داشته‌اند از تحویل این موشک‌ها خودداری کردند.

این اقدام بیش از تعویق مجدد راه‌اندازی نیروگاه بوشهر خشم مقامات تهران را برانگیخت. اظهاراتی مانند «لکه دار شدن روابط دو جانبه»، «تاثیرپذیری روسیه از لابی امریکا و اسرائیل» و تهدید به «طرح شکایت در مراجع بین‌المللی» حکایت از میزان اهمیت این سامانه موشکی برای جمهوری اسلامی دارد.

مسکو در ماه‌های اخیر به علت آنچه نزدیکی و توافق‌های دو جانبه با واشنگتن عنوان می‌شود، همکاری‌های خود با تهران را محدود کرده است. روس‌ها تازه‌ترین قطعنامه‌ی شورای حکام آژانس علیه جمهوری اسلامی را امضاء کردند و از احتمال امضای قطعنامه‌ای تحریمی در شورای امنیت خبر داده‌اند، اگر چه همواره بر حل مناقشه‌ی اتمی ایران از راه‌های دیپلماتیک و گفت‌وگو تاکید دارند.

مقام‌های ارشد روسی از جمهوری اسلامی انتقاد می‌کنند که برای شفاف سازی فعالیت‌های هسته‌ایش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری نمی‌کند و از پذیرش خواست جامعه جهانی سرباز می‌زند. به رغم چنین مواضع و چرخش‌های اخیر در سیاست مسکو نسبت به تهران، جمهوری اسلامی همچنان رابطه با روسیه را مهم‌ترین رویکرد سیاست خارجی خود می‌داند.

"ناتوانی در دفاع از تاسیسات هسته‌ای"

به اعتقاد ناظران، ایران به ویژه در مورد افزایش توان موشکی خود به شدت به روسیه وابسته است. خبرگزاری ریانووستی در گفت‌وگویی که چهارم آذر ماه منتشر شد، به ارزیابی فنی رزمایش اخیر جمهوری اسلامی پرداخته است.

به نوشته‌ی این خبرگزاری "ولادیمیر یفسییف" کارشناس ارشد آکادمی علوم روسیه می‌گوید: «اگر درباره پدافندهای هوایی صحبت کنیم، باید بگوییم که فرسوده هستند و سیستم‌های مدرن دفاعی وجود ندارند.» او معتقد است مدرنترین بخش پدافند هوایی ایران موشک‌های "تور – ام ۱" روسی است «که امکان دفاع در فاصله ۲۰ کیلومتری را فراهم می کند و برای دفاع موضعی است.»

این کارشناس می‌گوید «ایران به کمک تور-ام ها نمی‌تواند از تاسیسات هسته‌ای دفاع کند. و از این رو بدنبال امکانی برای دریافت اس-۳۰۰ است.» به گفته‌ی او «این مجموعه در همکاری با "تور-ام1" بسیار مفید است. تصور می‌رفت که "تور-ام1" ها از "اس-۳۰۰" دفاع کنند و اس-۳۰۰ نیز از یک محدوده مشخص.»

"عقب ماندگی فنی شدید" صنایع نظامی

برخی از فرماندهان نظامی، از جمله سرتیپ میقانی، ادعا کرده بودند جمهوری اسلامی خود دست به ساخت سامانه اس ۳۰۰ خواهد زد. کارشناس آکادمی علوم روسیه در واکنش به این سخنان می‌گوید: «من این را پخش اطلاعات نادرست می‌دانم. ایران با توجه به عقب ماندگی فنی شدید نمی‌تواند چنین مجموعه‌هایی بسازد و بعید است که چنین امکانی در پنج سال آینده در ایران بوجود بیاید.»

او با بیان این که «ایران اس ۳۰۰ را حتا کپی هم نمی‌تواند بکند» مدعی است «آنها موشک چینی را بعنوان موشک ساخت خود جا می‌زند.»

جمهوری اسلامی با هزینه‌ای که صرف صنایع نظامی می‌کند، و با شعارها و تبلیغات داخلی در مورد توانمندی‌های دفاعی‌اش، نسبت به هر تردید و انتقاد نسبت به وضعیت رزمی خود به شدت حساس است. با این همه اصرار به دریافت سامانه موشکی اس ۳۰۰ و برخی واقعیت‌های دیگر نشان می‌دهد با سیستم‌های موشکی‌ای که در اختیار نیروهای مسلح است پوشش دفاعی مستقیم و موثر تاسیسات هسته‌ای به سادگی ممکن نیست.

رییس سازمان انرژی اتمی ایران می‌گوید، سایت‌های جدید غنی‌سازی را «با استفاده از پدافند غیر عامل در جاهای تاسیس خواهیم کرد که درمقابل هرگونه حمله مصون باشد.» فرماندهان نظامی قبلا در توضیح "پدافند غیرعامل" از حمله‌های تلافی‌جویانه به مواضع آمریکاییان در کشورهای منطقه، حمله موشکی به شهرهای اسرائیل و حتا "به آتش کشیدن تنگه‌ی هرمز" سخن گفته‌اند.

افزایش نیاز به موشک‌های دفاعی روسی

با توجه به ده سالی که صرف ساخت تاسیسات نطنز شد و محدودیت‌هایی که جمهوری اسلامی برای تغذیه‌ی همین مرکز و راه‌اندازی ۵۰ هزار سانتریفوژ وعده داده شده دارد، بسیاری از صاحب‌نظران اعلام ساخت ده سایت جدید را واکنشی در مقابل قطعنامه شورای حکام و یک بلوف و اقدام تبلیغاتی می‌دانند. گرچه محمدرضا رحیمی معاون محمود احمدی‌نژاد مدعی است این برنامه بلوف نبوده و خیلی هم جدی است.

نکته‌ی دیگر این است که به فرض راه‌اندازی این تاسیسات، جمهوری اسلامی سامانه‌های موشکی بیشتری برای دفاع از آنها نیاز خواهد داشت که دست یافتن به آن در شرایط کنونی فقط از راه مسکو می‌گذرد.

به نظر می‌رسد، اصرار مسئولان جمهوری اسلامی در ادامه غنی‌سازی اورانیوم و بی‌توجهی به بدیل‌های نیروگاه هسته‌ای برای تولید برق، اگر برای شهروندان ایران بی‌فایده یا زیانبار باشد برای روس‌ها استفاده‌های فراوان دارد؛ به اعتقاد برخی از کارشناسان با ادامه‌ی سیاست‌های کنونی اتکا و وابستگی جمهوری اسلامی به روسیه هر روز افزایش می‌یابد و به این کشور امکان می‌دهد در صحنه بین‌المللی با مهره‌ی ایران بهتر و موثرتر بازی کند.

نویسنده: بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: شهرام احدی