"وقتی خدا خوابه" در اصل عنوان کتابی از  شاهین نجفی است که در آن بخشی از زندگینامه و ترانه‌های این خواننده، نوازنده و آهنگساز ایرانی منتشر شده است.

تیل شاودر (Till Schauder) فیلمساز آلمانی کتاب را خوانده و به گفته خودش، از تنها چیزی که خوشش آمده عنوان کتاب بوده و به همین دلیل آن را برای فیلم مستند خود درباره شاهین نجفی انتخاب کرده است. فیلمی که در حال حاضر در سینماهای آلمان و جشنواره‌های بین‌المللی اکران می‌شود.

این مستند ۸۸ دقیقه‌ای پرتره شاهین نجفی نیست بلکه تبلور ترس و اضطراب درونی اوست، وضعیتی که باعث انفعال او نشده بلکه برعکس، به گفته خودش، او را به رزمنده‌ای تبدیل کرده که با "سلاح گیتار در جنگی نابرابر" علیه افراطگرایی دینی و تابوهای اجتماعی به پا خاسته است.

بیشتر بخوانید: نامه سرگشاده نواندیشان دینی در نقد فتوای ارتداد شاهین نجفی

کارگردان تلاش کرده این موضوع بغرنج را برای تماشاچیان غیرمسلمان توضیح دهد و قابل‌تحمل کند. به همین دلیل صحنه‌های آمادگی شاهین نجفی و نوازندگان او برای اجرای چند کنسرت به گونه‌ای مونتاژ شده که در سایه اعلام فتوا علیه این هنرمند هیجان خاصی ایجاد می‌کنند. 

با اینکه آماده شدن برای اجرای کنسرت، تماس‌های تلفنی شاهین نجفی یا استیصال برخی از نوازندگان او گاهی به درازا می‌کشد، ضرباهنگ فیلم به گونه‌ایست که تماشاچی خسته نمی‌شود.

صحنه‌های واقعی

بسیاری از مستندسازانی که زندگی یک انسان غیرمتعارف را دستمایه کار خود می‌کنند برای ایجاد هیجان به بازسازی یا صحنه‌های تصنعی متوسل می‌شوند اما تیل شاودر زیاد از این ترفند استفاده نکرده است. درونمایه فیلم او قدرت کافی برای میخکوب کردن تماشاچی غربی بر صندلی سینما را دارد و نبازی به  صحنه‌های ساختگی نبوده است.

از آنجا که شاودر در زمان فیلمبرداری با شاهین نجفی زندگی می‌کرده و همیشه، به گفته خودش، دوربین به دست بوده، توانسته است لحظه‌هایی را شکار کند که برای یک فیلمساز به مثابه برنده شدن در یک قمار است. مثلا وقتی که شاهین نجفی با دریافت خبری ناخوشایند، پشت به دوربین، به گریه می‌افتد. در این صحنه تماشاچی نظاره‌گر آشوب و طغیان درونی شاهین نجفی می‌شود.

دوربین در کل خیلی به شخصیت اصلی نزدیک است و همین باعث می‌شود که تماشاگر در پایان فیلم به او احساس نزدیکی کند.

چطور شد به فکر ساختن این فیلم افتادید؟ 

تیل شاودر در مصاحبه با دویچه وله (فارسی) می‌گوید که از دوران جوانی دوستان ایرانی داشته و بعد هم با سارا نجومی (تهیه‌کننده فیلم) ازدواج کرده است.

او و همسرش برای ساختن فیلم "ایران جاب" (کار در ایران - Iran Job) مدتی در ایران به سر برده‌اند. آنها برای این فیلم که درباره زندگی یک بسکتبالیست حرفه‌ای آمریکایی در ایران است، چند آهنگ از خوانندگان ایرانی، از جمله شاهین نجفی، را انتخاب کرده‌اند.

شاودر در ادامه میگوید: «هنگام مونتاژ "ایران جاب" خبر اولین فتوا علیه شاهین نجفی پخش شد. چند خواننده  با من تماس گرفتند و گفتند، به خاطر فتوا مایل نیستند که نامشان در کنار شاهین نجفی در آخر فیلم بیاید. همین، تمایل ساختن فیلم "وقتی خدا خوابه" را در من برانگیخت».

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

این مستندساز آلمانی مانند بسیاری از هموطنان‌اش به شناخت اسلام و یافتن پاسخ به این پرسش، که چرا خشونت در این دین چنین جایگاهی پیدا کرده، علاقه‌مند شده است. او بین "ایران جاب" و "وقتی خدا خوابه" مستندی با عنوان "جنگجویان معتقد" برای شبکه یک تلویزیون آلمان ساخت. فیلمی درباره چند جوان شیعه که علیه افراطگرایی اسلامی فعالیت می‌کنند و قصد دارند با آکسیون‌های خیابانی چهره دیگری از اسلام را به نمایش بگذارند اما موفقیتی کسب نمی‌کنند.

صحنه‌های عاطفی

آنچه تیل شاودر در "وقتی خدا خوابه" از آن دوری جسته، سانیمانتالیسم و احساسات کاذب است. او از نمایش هرگونه اتفاق یا بیان موضوعاتی که تماشاچی را به غمخواری نسبت به شاهین نجفی برانگیزد پرهیز می‌کند. بییننده از سرنوشت نجفی متاثر می‌شود اما درمی‌یابد که او قربانی نیست بلکه آگاهانه عمل می‌کند و به هیچ وجه حاضر نیست از فعالیت خود دست بردارد.

فیلم در عین حال سرشار از لحظه‌های عاطفی و عاشقانه، به ویژه در صحنه‌های دیدار یا خداحافطی شاهین نجفی با دوست دخترش لیلی است که در آمریکا زندگی می‌کند. 

حکایت این عشق نامانوس میان نوه مهندس مهدی بازرگان، اولین نخست وزیر جمهوری اسلامی ایران و شاهین نجفی به طرز چشمگیری برجسته است، عشقی که غم‌انگیز و در عین حال برای هر دوی آنها انرژی‌بخش است.

یکی دیگر از نکاتی که در فیلم برجسته شده، محبوبیت شاهین نجفی در میان جوانان ایرانی داخل و خارج کشور است. از این طریق به  تماشاچی القا می‌شود که بخش قابل‌توجهی از جامعه جوان ایران به دنبال همان آرمان‌هایی‌ست که نجفی به معنای واقعی کلمه، برای آن از دل و جان خود مایه می‌گذارد: آزادی بیان و شکستن تابوهای دینی و اجتماعی.

یادی از فریدون فرخزاد و سلمان رشدی

تیل شاودر در "وقتی خدا خوابه" به دو اتفاق دیگر اشاره کرده که به ظاهر به هم ربطی ندارند. او خیلی کوتاه به قتل فریدون فرخزاد و فتوای آیت‌الله خمینی علیه نویسنده بریتانیایی سلمان رشدی می‌پردازد. به نظر می‌رسد که  قتل فرخزاد، فقط گواهی است بر جدی بودن خطری که از جانب فتوا شاهین نجفی را هدف گرفته است. 

بیشتر بخوانید: مجموعه گفت‌وگوها و مطالب درباره شاهین نجفی

فیلم از ماجرای فتوا علیه سلمان رشدی نیز به تندی می‌گذرد. گونتر والراف، نویسنده و روزنامه‌نگار سرشناس آلمانی در برابر دوربین می‌گوید که پس از صدور فتوای خمینی، او مدتی رشدی را در خانه خود پنهان کرده بود و شاهین نجفی هم مدتی پیش او مخفیانه زندگی کرده است. دورانی که برای شاهین نجفی، به گفته خودش، خیلی کسالت‌آور بوده است.

برعکس تجربه زندگی با گونتر والراف، فیلم "وقتی خدا خوابه" اصلا ملال‌آور نیست و تماشاچیان نخستین اکران فیلم در برلین تا آخر با هیجان به تماشای آن نشستند.

نویسنده: فرهاد پایار