محمدحسن طریقت منفرد، وزیر بهداشت صبح دوشنبه (۱۷ تیر/ ۸ ژوئیه) در مراسم بزرگداشت روز جهانی جمعیت با اشاره به سریع‌تر پیش رفتن برنامه کنترل جمعیت از میزان مورد نظر گفت: «این امر نشان می‌دهد که زمینه اجرای هر سیاست کارشناسی شده‌ای در کشور میسر است.»

به گزارش خبرگزاری مهر وزیر بهداشت می‌گوید: «به موازات این موضوع نیز باید تغییرات سیاست و تصمیمات جدید نیز مقدور باشد. لذا با توجه به اینکه مقداری در اجرای سیاست‌های جمعیتی تندروی شده است، تقاضاهای ما آن است که ضرورت تغییر آن نیز به همین سرعت محقق شود.»

افزایش تک‌فرزندی و بی‌فرزندی

برنامه‌های پراکنده کنترل جمعیت در ایران به سال‌های پایانی دهه‌ی سی خورشیدی باز می‌گردد. برنامه‌ی مشخص تنظیم خانواده از سال ۱۳۴۸ آغاز شد که با شکل گیری جمهوری اسلامی و دوران جنگ ایران و عراق متوقف ماند.

در سال‌های جنگ میانگین رشد جمعیت که به ۲/۷ درصد رسیده بود به حدود ۴ درصد افزایش یافت. نگرانی از افزایش انفجاری جمعیت و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ناگوار آن مسئولان را واداشت در سال ۱۳۶۷ بار دیگر سیاست‌هایی را برای کنترل جمعیت در دستور کار قرار گیرد.

مطابق برنامه‌، در شرایط مطلوب تعداد متوسط فرزندان هر خانواده باید ۲/۱ می‌بود که اکنون به ۱/۸ کاهش یافته است. نگرانی از کاهش جمعیت و برخی ملاحظات دیگر دولت محمود احمدی‌نژاد را برآن داشت از ابتدای سال ۱۳۸۹ تدبیرهای وسیعی را برای تشویق شهروندان به داشتن فرزند بیشتر به اجرا بگذارد که ظاهرا همه بی‌نتیجه مانده است.

مطابق نتایج تازه‌ترین سرشماری‌ها میانگین رشد جمعیت در ایران در حال حاضر به حدود ۱/۲ درصد رسیده و شمار خانواده‌های تک یا بی فرزند، به ویژه در کلانشهرها رو به افزایش است.

اعتراف وزیر بهداشت به نابسامانی‌ها

فاطمه رخشانی، معاون بهداشتی وزارت بهداشت نیز در مراسم یاد شده نسبت به کاهش میانگین فرزندان هر خانواده هشدار داد و گفت که "اکنون تعداد فرزندآوری هر خانواده حدود ۱/۷۹ است که باید در اصلاح این موضوع، اقدامات لازم انجام شود."

بیکاری و نداشتن امنیت اجتماعی و اقتصادی از جمله عواملی است که به بالارفتن سن ازدواج انجامیده. از سوی دیگر افزایش شدید میزان طلاق نیز از علت‌هایی است که در کم شدن تعداد متوسط فرزندان هر خانداده موثر بوده است.

وزیر بهداشت به این کاستی‌ها اعتراف می‌کند و می‌گوید: «لازم است ضمن تقویت ازدواج به موقع، از جدایی‌ها نیز جلوگیری کنیم. همچنین باید در صدد ایجاد اشتغال معقول حرکت کنیم. متاسفانه در این زمینه مقداری نابسامانی وجود دارد.»

بر اساس پژوهشی که امیرعرفانی، دانشیار دانشگاه نیپیسینگ (Nipissing) کانادا از رفتار و تمایلات زوج‌های جوان در تهران انجام داده میزان باروری در پایتخت اندکی بیش از یک فرزند برآورد می‌شود.

کاهش میل به فرزند در تهران

به گزارش خبرگزاری ایسنا، نتایج این پژوهش که روز یک‌شنبه در موسسه تحقیقات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه ارائه شد نشان می‌دهد که "نرخ باروری در شهر تهران در سال ۱۳۸۸ برابر با ۱/۴ بوده است که در سال ۱۳۹۱ به ۱/۰۸ کاهش یافته."

عرفانی روند رو به کاهش میزان باروری در شهر تهران را زنگ خطری برای سیاست‌گذاران کشور خوانده و می‌گوید: «نرخ جایگزینی جمعیت ۲/۱ تعیین شده است؛ یعنی اگر به ازاء هر زن در یک کشور ۲/۱ فرزندآوری اتفاق بیفتد، ‌جمعیت افزایش پیدا نمی‌کند و کاهش نیز نخواهد داشت. به این ترتیب کل جمعیت توان ترمیم و بازتولید خود را پیدا می‌کند که از نظر جمعیت‌شناسان وضعیت ایده‌آل باروری در هر جامعه است.»

بر اساس این پژوهش ۴۰ درصد از پرسش‌شوندگان تهران از بی‌فرزندی یا تک فرزندی خود راضی‌اند اما اکثریت داشتن دو فرزند در صورت بهبود شرایط را ممکن می‌دانند.

بی‌اعتنایی عمومی به سیاست‌های تشویقی حکومت

بررسی ‌دانشیار دانشگاه و همکارانش نشان می‌دهد که سیاست‌های تشویقی حکومت برای افزایش زاد و ولد برای "۵۱ درصد از کسانی که به هیچ عنوان قصد بچه‌دار شدن نداشتند و ۲۹ درصد از کسانی که در این تصمیم مردد بوده‌اند" هیچ جاذبه‌ای ندارد.

۲۷ در صد از پرسش‌شوندگان نداشتن توانایی مالی لازم برای داشتن فرزند بیشتر را علت اصلی تک فرزندی عنوان کرده‌اند. به رغم این نسبت درآمد و تعداد فرزند معکوس است و از ۱/۳ در قشرهای کم‌درآمد به ۷ دهم درصد در میان افراد با سطح درآمد بالا کاهش می‌یابد.

این تحقیق که با پرسش از دو هزار و ۲۶۷ زن و مرد متأهل ساکن مناطق ۲۲ گانه تهران انجام شد حاکی است که "نگرش‌های منفی به فرزندآوری می‌تواند تا اندازه‌ای متأثر از شرایط کنونی زندگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی افراد باشد."

برخی از جمعیت‌شناسان معتقدند اگر روند رو به کاهش زاد و ولد ادامه یابد میزان رشد جمعیت در ایران تا دو دهه‌ی دیگر به صفر می‌رسد. کارشناسان می‌گویند افزایش جمعیت نیز بدون افزایش رشد اقتصادی و اشتغال معنایی جز گسترش فقر و ناامنی نخواهد داشت.

روز جهانی جمعیت ۲۰ تیرماه است و طی هفته‌ی منتهی به این تاریخ برنامه‌ها و همایش‌های گوناگونی در شهرها و مکان‌های مختلف ایران برگزار می‌شود.