«ویکی‌پدیا»، بزرگترین دانشنامهی تاریخ، ده‌ساله شد
۱۳۸۹ دی ۲۵, شنبه
هفتاد و هفت سال بعد از میلاد مسیح، گایوس پلینیوس دوم معروف به «پلینی بزرگ» که فیلسوف، طبیعت‌شناس و نویسنده‌ی اهل روم بود، کتاب «دانش‌نامه تاریخ طبیعی» را گردآوری کرد که اولین نمونه ابتدایی از چیزی بود که امروزه به آن «دانش‌نامه» یا «دایرةالمعارف» می‌گوییم.
«دانش‌نامه تاریخ طبیعی» که یکی از معدود آثاری است که از دوران امپراتوری رم باستان باقی مانده است، مفاهیم جانورشناسی، ریاضیات، انسان‌شناسی، گیاه‌شناسی، هنر، سنگ‌شناسی و جغرافیا را شامل شده و توضیح می‌داد. این اولین نمونهی دایرةالمعارف در تاریخ، بعدها به مدلی برای بسیاری دیگر از دانش‌نامه‌ها و فرهنگ‌واژه‌ها تبدیل شد و یکی از اولین نمونه‌های کتاب‌های کلاسیک بود که در قرن پانزدهم میلادی با شروع صنعت چاپ در اروپا، در سطح وسیع‌تری منتشر شد.
در قرن هجدهم میلادی، دانش‌نامه‌نویسی مدرن آغاز شد و رونق و رواج گرفت و دولت‌های بسیاری بودجه هنگفتی را به این امر اختصاص دادند. از قدیمی‌ترین و معتبرترین دایره‌المعارف‌های حال حاضر می‌توان دانش‌نامه «بریتانیکا» و «دانش‌نامه آکادمیک آمریکایی» را نام برد.
از آغاز «ویکی» تا راه‌اندازی «ویکی‌پدیا»
با شروع عصر سایبر و زندگی دیجیتال، پای دایره‌المعارف‌ها هم، هرچند کمی دیرتر به اینترنت رسید. در سال ۱۹۹۴، هاوارد جی.کانینگهام برنامه‌نویس کامپیوتر اهل آمریکا، نوشتن نرم‌افزار «ویکی‌ویکی‌وب» را شروع کرد که اولین نمونهی ویکی در جهان بود. ویکی نرم‌افزاری است که به کاربران اجازه می‌دهد به شکل جمعی در تولید محتوا مشارکت کنند.
یک سال قبل‌از اینکه کانینگهام نرم‌افزار «ویکی‌ویکی‌وب» را بنویسد، ریک گیتس که یکی از فعالان پیشگام اینترنتی است «اینترپدیا» را راه‌اندازی کرده بود که اولین نمونهی دایره‌المعارف آنلاین بود. با این‌حال این نسخه‌ی ابتدایی دایره‌المعارف آنلاین «ویکی» نبود و به کاربران اجازه اشتراک در تولید محتوا و تصحیح را نمی‌داد و این پروژه‌ی ریک گیتس خیلی زود شکست خورد.
در سال ۲۰۰۰، جیمی ولز و لورنس سنگر که هردو از کارآفرین‌های وب بودند با مشارکت هم شرکت «نوپدیا» را راه‌اندازی کردند که قصد داشت دانش‌نامه‌های آنلاین رایگان ایجاد کرده و در دسترس عموم قرار دهد. «نوپدیا» قصد داشت که از داوطلبان متخصص با سطح دانش بالا برای نوشتن این دانشنامهی آنلاین استفاده کند؛ هرچند عده قابل توجهی اعلام آمادگی و ابراز علاقه کردند و خود لورنس به عنوان سردبیر پروژه به شکل تمام‌وقت در خدمت پروژه بود، اما تا پایان سال اول فقط ۱۲ مقاله نوشته و تولید شد.
جیمی ولز و لورنس سنگر به این نتیجه رسیدند که رویه‌ای که اتخاذ کرده بودند، نتیجه نخواهد داد. ولز پیشنهاد داد که دایره‌المعارفی را شروع کنند که کاربران بتوانند در تولید و تصحیح محتوا مشارکت داشته باشند. در پی این تصمیم بود که در پانزدهم ژانویه ۲۰۰۱ «ویکی‌پدیا» که اولین دانشنامهی آنلاین با مشارکت کاربر در تولید و تصحیح محتوا بود، آغاز به کار کرد.
«ویکی‌پدیا»، دانش‌نامه‌ای به زبان مادری همه انسان‌ها
«ویکی‌پدیا» در ابتدا فقط به زبان انگلیسی بود، اما تا پایان سال ۲۰۰۱، یعنی کمتر از یک‌سال بعد از افتتاح، تعداد مقاله‌هایش به بیست هزار رسید و به هجده زبان دنیا در اختیار عموم قرار گرفت. تا پایان سال ۲۰۰۳ «ویکی‌پدیا» به چهل و شش زبان در دسترس بود و مدیران این پروژه در آخرین روزهای سال ۲۰۰۴ اعلام کردند که «ویکی‌پدیا» حالا به صد و شصت و یک زبان دنیا در دسترس علاقه‌مندان است. شعار اصلی جیمی ولز از ابتدا این بود که «ویکی‌پدیا تلاشی برای ایجاد دانش‌نامه‌ای با بالاترین کیفیت ممکن برای همه مردم جهان به زبان مادری‌شان است».
«ویکی‌پدیا» از همان ابتدای کار وضعیت پیشرفت خود را با تعداد مقاله‌های منتشره در خود سنجیده است. در سال ۲۰۰۷ تعداد مقاله‌های ویکی‌پدیای انگلیسی که بیشتر از سایر زبان‌ها کاربر و مقاله دارد از مرز دو میلیون گذشت و در دسامبر ۲۰۱۰ این رقم به بیش از سه میلیون و نیم رسید و «ویکی‌پدیا» را از نظر حجم به بزرگترین دانشنامهی تاریخ تبدیل کرد.
«ویکی‌پدیا» مقاله‌هایش را تحت مجوز حق تالیف آزاد «گنو» که یکی از مجموعه‌های «کپی‌لفت» (متضاد «کپی‌رایت») است منتشر می‌کند که اجازه بازتالیف، بازنشر و استفاده تجاری از مطالب را با شرط ذکر نام نویسنده و باقی ماندن اثر تحت نظر این مجوز می‌دهد. یکی از اصول پایه‌ای«ویکی‌پدیا» از ابتدا «اصل بی‌طرفی» و مهمترین پیش‌شرط برای کاربران علاقه‌مند به همکاری پای‌بندی به این اصل است.
ویکی‌پدیای فارسی در جایگاه سی و یکم
«ویکی‌پدیای فارسی» نیز از آذر ۱۳۸۲ آغاز به کار کرد و در چهارده ماه اول، تعداد مقاله‌هایش به ده هزار رسید. بهزاد، یکی از کاربران ویکی‌پدیا می‌گوید: «من از کودکی دایره‌المعارف می‌خواندم و خیلی به این کار علاقه داشتم. شش هفت سال پیش، با ویکی‌پدیا آشنا شدم و جواب خیلی از سوال‌هایم را آنجا پیدا می‌کردم. ولی همزمان می‌دیدیم که بعضی مقاله‌ها اشکالاتی دارند و کامل نیستند، این بود که شروع کردم به تصحیح و اضافه کردن اطلاعات بیشتری که می‌دانستم.»
در دسامبر ۲۰۱۰ تعداد مقاله‌های ویکی‌پدیای فارسی به بیش از صد و دوازده هزار رسید و زبان فارسی حالا از نظر تعداد مقاله، سی و یکمین زبان «ویکی‌پدیا» محسوب می‌شود. بهزاد که از کاربران پرکار «ویکی‌پدیا» است می‌گوید: «میزان فعالیت ویکی‌پدیای فارسی برای من راضی‌کننده است. وقتی موضوعی را در گوگل جست‌وجو می‌کنم و اکثر مواقع یکی از دو سه نتیجه‌ی اول، صفحه مربوطه در ویکی‌پدیا است معنایش این است که حجم داده‌های ویکی‌پدیای فارسی به‌اندازه‌ای هست که پاسخگو باشد. هرچند که خب ویکی‌پدیا دانش‌نامه است و دانش‌نامه مرزبردار نیست و تا بی‌نهایت ادامه خواهد داشت.»
جشن و شادمانی به مناسبت ده‌سالگی
«ویکی‌پدیا» حالا ده ساله شده و موسسان‌اش رویای جسورانه‌ی خلق «بزرگترین دانشنامهی تاریخ» را جامعه عمل پوشانده‌اند و به ندرت می‌توان کاربر اینترنتی را دید که سروکارش به مقاله‌های «ویکی‌پدیا» نیفتاده و برای جست‌وجو و دانستن درباره مفاهیم متعدد، سراغ «ویکی‌پدیا» نرفته باشد. به قول بهزاد «مهمترین تحولی که ویکی‌پدیا ایجاد کرد، دسترسی رایگان و آسان به هرگونه اطلاعات است. ویکی‌پدیا حالا دنیایی شده است بزرگ‌تر از همه کتابخانه‌های جهان که فقط با فشار چند دکمه می‌توانی هرنوع اطلاعاتی را که می‌خوای به دست بیاوری.»
به مناسبت دهمین سال افتتاح «ویکی‌پدیا»، قرار است مراسم کاربرمحور بسیاری برگزار شود. «ویکی‌پدیا» صفحه ویژه‌ای برای دهمین سالگرد خود پیش‌بینی کرده و کاربران می‌توانند همه برنامه‌هایی را که قرار است به صورت خودجوش در گوشه‌وکنار دنیا برگزار کنند، در این صفحه اضافه کنند تا علاقه‌مندان دیگر هم باخبر شده و اگر می‌خواهند در برنامه شرکت کنند.
«ویکی‌پدیا» لیست جشن‌هایی که کاربران می‌خواهند در گوشه‌وکنار دنیا برگزار کنند را به تفکیک قاره دسته‌بندی کرده و اعلام کرده‌اند. در ایران نیز، کاربران فعال و علاقه‌مند به «ویکی‌پدیا» قرار است برنامه‌هایی را برگزار کنند. در فهرست برنامه‌ها، نام شهرهای شیراز، تهران، اصفهان، زنجان و مشهد به چشم می‌خورد. در تهران از قرار برنامه‌ها بیشتر از یکی خواهد بود و صفحه‌های جدایی برای برنامه در میدان پونک و شهرک امید اعلام شده و اسامی برخی شرکت کنندگان نیز اعلام شده است.
بهزاد می‌گوید: «در ایران بیشتر انجمن‌های علمی متولی برگزاری مراسم جشن ده سالگی ویکی‌پدیا شده‌اند. قطعن این جشن‌ها و برگزاری مراسم در همه جهان به این مناسبت اتفاق خوبی است. با این‌حال من قصد ندارم در هیچ یک از این مراسم شرکت کنم، ترجیح می‌دهم ویکی‌پدیاباز ناشناسی باقی بمانم.»
از سوی دیگر، صفحه‌های ویژه‌ای هم در فیس‌بوک و توئیتر برای این مناسبت به‌راه افتاده است و قرارهای چت‌های گروهی بسیاری در اسکایپ و دیگر مسنجرها در بسیاری از کشورهای دنیا میان کاربران «ویکی‌پدیا» پیش‌بینی و اعلام شده است. دیوید پیترز، طراح کانادایی ساکن سان‌فرانسیسکو نیز لوگوی ویژه‌ای را به مناسبت ده‌سالگی «ویکی‌پدیا» طراحی کرده است که در صفحه‌ی ویژه ده‌سالگی در معرض دید عموم قرار گرفته است. لوگویی با ده نقطه‌ی سفید کوچک در پاس‌‌داشت ده‌سالگی رویایی که شاید حتا موسسان‌اش هم نمی‌توانستند پیش‌بینی کنند در یک دهه گسترده‌گی‌اش به اندازه همه دنیا و زبان‌های مختلف‌اش شود.
فرناز سیفی
تحریریه: مصطفی ملکان