بيلى وايلدر در سوخا واقع در منطقه گاليتسين كه در لهستان امروزى قرار دارد، به دنيا آمد و در وين پايتخت اتريش بزرگ شد. او بعد از گذراندن دوران مدرسه، وارد دانشكده حقوق گرديد، اما بعد از مدتى تغيير رشته داد و به تحصيل در رشته روزنامه نگارى پرداخت.

وايلدر كه براى چند نشريه اتريشى، از جمله Die Stunde و Die Bühne كار مى‌كرد، در سال ۱۹۲۶ راهى برلين شد و به فعاليتها خودش در عرصه روزنامه نگارى ادامه داد تا اينكه بعد از چند سالى قدم به عرصه فيلم گذاشت و در سال ۱۹۲۹ اولين فيلمنامه اش را نوشت.

او كه يهودى بود، در برلين زندگى مى‌كرد و يا به تنهايى و يا با همكارى نويسنده‌هاى ديگر در تهيه چندين فيلمنامه دست داشت، تا اينكه در سال ۱۹۳۳ نازی‌ها قدرت را در آلمان در دست گرفتند و وايلدر هم يك روز بعد از به آتش كشيده شدن مجلس آلمان (رايشزتاگ) در برلين به فرانسه گريخت و يك سال بعد هم راهى آمريكا شد و فصل تازه‌اى از زندگيش را شروع كرد.

در بين سالهاى ۱۹۳۴ و ۱۹۴۲، وايلدر فيلمنامه‌هاى متعددى نوشت كه بسيارى از آنها با همكارى چارلز براكت شكل گرفته‌اند، از جمله فيلمنامه «نينوچكا» يكى از ساخته‌هاى معروف ارنست لوبيچ. جالب توجه اينكه وايلدر در زمان ورودش به آمريكا به زبان انگليسى احاطه نداشت، اما در بين همكاران تبعيديش چون فريتس لانگ و يا داگلاس سيرك تنها چهره‌اى بود كه توانست اين مانع را با سرعت و قاطعيت پشت سر بگذارد.

وايلدر يكى از نخستين فعالان صنعت فيلم‌سازى آلمان بود كه در بين سالهاى ۱۹۳۳ و ۳۹ آلمان را ترك گفتند تا در هاليوود زندگى جديدى را شروع كنند. در سال ۱۹۴۲ وايلدر نخستين فيلمش را ساخت، فيلمى به اسم «بزرگ و كوچك» كه با استقبال و تحسين روبرو شد و نشاندهنده استعداد او بود.

اين فيلمساز بزرگ بعدها در گفتگويى درباره ترس و نگرانيش از وارد شدن به عرصه كارگردانى گفت: «يكى دو روز پيش از شروع ساختن اولين فيلمم، سراغ لوبيچ رفتم و به او گفتم: فردا فيلمبردارى اولين صحنه اولين فيلمم انجام مى‌شود و من هم شلوارم را زرد خواهم كرد. لوبيچ هم برگشت و به من گفت: «من دارم هفتادمين فيلمم را مى‌سازم و هر روز شلوارم را زرد مى‌كنم!»

وايلدر به گفته خودش، به اين خاطر قدم به عرصه كارگردانى گذاشت كه كارگردانهاى ديگر هميشه در فيلمنامه هياش دست مى‌بردند و دخل و تصرف مى‌كردند. به عقيده بسيارى از منتقدان فيلم، «غرامت مضاعف» كه در سال ۱۹۴۴ ساخته شد و سومين فيلم ويلدر است، اولين اثر بزرگ سينمايى اين ستاره بزرگ هاليوود محسوب مى‌شود.

وايلدر در طول فعاليت هنريش فيلم‌هاى متعددى ساخته كه شمار زيادى از آنها در صف بزرگترين آثار سينمايى هاليوود قرار دارند. يكى از دلايل موفقيت وايلدر شايد در احاطه وى بر ژانرها و سبك‌هاى مختلف نهفته باشد:

فيلم «شاهد براى تعقيب» محصول سال ۱۹۵۸، يكى از بهترين فيلمهاى جنايى است، فيلم «سابرينا» محصول سال ۱۹۵۴، يكى از شيرينترين فيلمهاى عشقى است، فيلم‌هاى «بعضی‌ها داغش را دوست دارند» و «ايرما خوشگله» از جمله خنده دارترين فيلمهاى كمدى هستند و فيلم «آپارتمان» را هم مى‌توان يكى از موفقترين و بهترين فيلمهاى انتقادى اجتماعى دانست. و همه اينها، فيلم‌هايى هستند كه پير و جوان را به يك اندازه مجذوب مى‌كنند.

بزرگترين ستارگان هاليوود در فيلم‌هاى بيلى وايلدر نقش‌آفرينى كردند، بازيگرانى چون، مرلين مونرو، جك لمون، ادورى هپورن، شرلى مكلين، ويليام هولدن و والتر ماتئو. تقريبا تمامى فيلمنامه‌هاى آثار بيلى وايلدر هم يا از قلم خود او جارى شده‌اند و يا محصول همكارى او با چارلز بكت و يا I.A.L. Diamond هستند.

اين كارگردان بزرگ كه مجموعا ۲۲ بار نامزد دريافت جايزه اسكار شده و شش بار هم اين جايزه را دريافت كرده، بزرگترين موفقيتش را در سال ۱۹۶۰ با فيلم معروف «آپارتمان» جشن گرفت، فيلمى كه براى وايلدر سه جايزه اسكار به ارمغان آورد: بهترين فيلم، بهترين كارگردانى و بهترين فيلمنامه.

وايلدر آخرين فيلمش را در سال ۱۹۸۱ ساخت، فيلم «بادى بادى» كه اقتباسى است از نمايشنامه‌اى به همين نام از فرانسيس وبر. بيلى وايلدر كه در طول عمرش جوايز متعددى، از جمله خرس طلايى جشنواره برلين براى يك عمر فعاليت هنرى را دريافت كرد، خود درباره زندگيش مى‌گويد:

«زندگى من چندان خالى نبود، آنقدرها هم پر نبود كه مى‌توانست باشد. ولى خب خالى نبود و من هم كارهايى كرده‌ام كه به آنها افتخار مى‌كنم. اگر تو در جريان فعاليتت، پنج، شش و يا هفت فيلم ساخته باشى كه بسيار و بسيارى از انسانها آنها را هيچوقت از ياد نبرند، اين كافى كافيست!»

وايلدر در روز دوم آوريل سال ۲۰۰۲، در سن ۹۵ سالگى در ويلايش در بورلى هيلز چشم از جهان فرو بست.

شهرام احدى