روز جمعه ۴ اردیبهشت ۱۳۹۴، همزمان با ‌صدمین سالگرد "نسل‌کشی" ارامنه توسط دولت عثمانی، ارامنه تهران از مقابل کلیسای شورای خلیفه‌گری تا سفارت ترکیه راهپیمایی کردند.

"هولوکاست ارامنه"، "تراژدی بزرگ"، "کشتار عظیم"، "جنایت مهیب"، "نسل‌کشی ارمنیان"، عناوین گوناگونی است که کشورهای مختلف بسته به رابطه‌ی سیاسی خود با کشور ترکیه، به حذف فیزیکی برنامه‌ریزی‌شده‌ی ارامنه در بحبوحه‌ی جنگ جهانی اول اطلاق می‌کنند.

این فاجعه‌ی انسانی در ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ با دستگیری‌های گسترده‌ی روشنفکران، نویسندگان و رهبران سیاسی ارامنه آغاز شد و در پی آن به قتل عام بیش از ۲ هزار تن از نخبگان آنان انجامید.

روز ۲۴ آوریل ۱۹۱۵ بیش از ۵ هزار نفر از ارمنی‌های ساکن استانبول به کشتارگاه‌های دولت عثمانی فرستاده شدند.

بر اساس پژوهش‌های تاریخ‌نگاران ارمنی، انهدام، تبعید و کوچ اجباری ارامنه به شکلی "دقیق ومحرمانه" از سوی سازمانی به‌ نام "تشکيلات مخصوص" برنامه‌ریزی شده بود و در فاصله‌ی سال‌های ۱۹۱۵ ـ ۱۹۱۶ گام به گام به مرحله‌ی اجرا در آمد.

دولت عثمانی، برای پیاده‌کردن سیاست محو فیزیکی ارمنی‌ها بر اساس طرح "تشکيلات مخصوص"، ابتدا مردان بین ۱۵ تا ۵۰ ساله را به بهانه‌ی "اعزام به جبهه" به ارتش فراخواند، اموال بسیاری از آنان را تحت عنوان "تامین وسایل مورد نیاز نیروهای نظامی در جنگ" ضبط کرد و طی اعلامیه‌ای هر کس را که دارای سلاح بود موظف ساخت، آن را به ارتش تحویل دهد.

سران دولت عثمانی سرانجام در ۲۷ مه ۱۹۱۵، حدود یک ماه پس از قتل‌عام نخبگان و اجرای طرح جداسازی "مردان قوی و سالم" از خانواده‌های خود، دستور تبعید و کوچ اجباری ارمنیان به موصل و سوریه را به مرحله‌ی اجرا گذاشتند.

ماموران دولت، ساکنان شهرها و روستاهای ارمنی‌نشین را به بهانه‌ی "حفظ جان کسانی که در منطقه‌های جنگی زندگی می‌کردند"،‌بدون آذوقه و وسایل لازم به کوچ واداشتند.

بسیاری از این رانده‌شدگان از خانه و کاشانه که بیشتر از زنان، کودکان و مردان سالخورده تشکیل می‌شدند، در راه رسیدن به صحرای مرکزی سوریه در نزدیکی استان دیرالزور، در اثر گرسنگی، تشنگی و گرمای طاقت‌فرسا از بین رفتند.

ماموران عثمانی و "ترکان جوان" در این مسیر، هر گونه مقاومت را با گلوله‌ پاسخ می‌دادند، مردان معترض را به‌شکلی فجیع می‌کشتند و به زنان و دختران جوان تجاوز می‌کردند.

راهپیمایی ارامنه تهران

تصاویر تاریخی "نسل‌کشی" ارامنه توسط دولت عثمانی

هنری مورگن تاو، سفیر وقت آمریکا در عثمانی که به‌طور مستمر جریان این "نسل‌کشی" را به دولت خود گزارش می‌کرد، در باره‌ی رفتار وحشیانه‌ی ماموران با رانده‌شدگان ارمنی در دفتر خاطرات خود می‌نویسد: «من اصلا به جزییات فجیع این حادثه نپرداختم. چون جزییات این جنون سادیستی بربرمنشانه که زنان و مردان ارمنی قربانی آن شدند، هرگز نمی‌تواند در آمریکا منتشر شود.»

با آن که تاریخ‌نگاران بی‌طرف تا کنون با تکیه بر پژوهش‌های همه‌سویه‌ی معتبر، نسل‌کشی ارمنیان به امر ترکان عثمانی و بر اساس طرحی از پیش‌تعیین‌شده را به ثبوت ‌رسانده‌اند، دولت ترکیه با وجود عدم انکار وقوع چنین واقعه‌ای، از به رسمیت شمردن آن به عنوان "نسل‌کشی" سرباز می‌زند و اجرای برنامه‌ریزی‌شده‌ی کشتار گروهی ارامنه را زیر سئوال می‌برد.

اغلب رهبران سیاسی ترکیه بر این باورند که در سال‌های جنگ،‌ نه تنها اقوام ارمنی، بلکه ترک‌ها هم قربانی‌ناآرامی‌ها و درگیری‌های خونین آن دوران شده‌اند. تا کنون ۲۰ کشور جهان، این جنایت انسانی را به عنوان "نسل‌کشی" به رسمیت شناخته‌اند.

یوآخیم گاوک رییس‌جمهور آلمان روز پنجشنبه (۲۳ آوریل) در مراسمی به مناسبت صدمین سالگرد کشتار ارامنه ضمن اشاره به اوضاع سیاسی دوران جنگ جهانی اول، بر نقش تعیین‌کننده‌ی امپراتوری آلمان به عنوان متحد امپراتوری عثمانی در کشتار گروهی ارامنه تاکید ورزید. وی گفت: «در این رابطه ما آلمانی‌ها هم باید به بررسی انتقادی مسئولیت مشترک یا حتی گناه مشترک خود در این نسل‌کشی بپردازیم.»

یوآخیم گاوک رییس‌جمهور آلمان تاکید کرد که پس از ۱۰۰ سال، هنگام آن فرارسیده است که "به نابودی برنامه‌ریزی‌شده‌ی این ملت اذعان کنیم، آن را مورد شکوه قرار دهیم و در سوگ از دست‌رفتگان بنشینیم."

کلمه‌ی "نسل‌کشی" یا Genocide که از دو واژه‌ی یونانی génos ( به معنی دسته یا قوم ) و cide ( به معنی کشتن و کشتار) تشکیل می‌شود،‌ از سال ۱۹۴۳ در ادبیات حقوقی به‌کار گرفته می‌شود.

بر اساس تعریف سازمان ملل متحد در "کنوانسیون جلوگیری از جنایت نسل کشی و مجازات آن"، نسل کشی هر عمل و تلاشی است که «در جهت نابودی و حذف فیزیکی بخش یا کل گروهی به‌خاطر نژاد، قومیت، ملیت، مذهب یا اعتقاد به ایدئولوژی خاص» صورت گیرد.

پارلمان اروپا در ۱۸ ژوئن ۱۹۸۷ بیانیه‌ی مشابهی در این زمینه صادر کرد و از کشور ترکیه خواست با به‌رسمیت‌شناختن این تراژدی بزرگ (اصطلاحی که ترکیه در مورد قتل‌عام ارامنه به‌کار می‌برد) به عنوان نسل‌کشی، زمینه‌ی آشتی با ارمنستان را فراهم آورد. این خواست در بیانیه‌ی ۲۸ فوریه ۲۰۰۲ پارلمان اروپا یک بار دیگر تکرار شده است.