یک دیپلمات ارشد آمریکایی درباره‌ی چگونگی اجرای برجام به خبرنگار بخش آلمانی دویچه وله گفت‌ که اغلب جوانب پیامدهای اقتصادی و بازرگانی پایان دادن به تحریم‌ها علیه ایران، هنوز مشخص نیست. این دیپلمات که نخواست نامش فاش شود، با اشاره به فعالیت‌های کشورهای غربی برای برقراری تماس با ایران در این رابطه گفت که "ناهم‌آهنگی‌هایی در برخورد آمریکا، اروپا و کشورهای ذینفع" مانند چین، روسیه و ژاپن در این باره وجود دارد.

این در حالی است که مقامات آمریکایی در صدد تنظیم یک "دفترچه‌ی راهنما" برای مشخص کردن چارچوب برقراری روابط اقتصادی با ایران هستند و هیئت‌های متعددی از کشورهای عضو اتحادیه‌ی اروپا، با هدف بستن قراردادهای کلان راهی ایران شده‌اند.

"لزوم اقدامات مشترک"

استپان مال، کارشناس آمریکایی که خود در گفت‌وگوهای میان نمایندگان جمهوری اسلامی، کشورهای غربی و ۱+۵ در مورد برنامه‌ی هسته‌ای ایران شرکت داشته، به عنوان هماهنگ‌کننده‌ی مراحل اجرایی برجام از نیاز به اطلاع‌رسانی درباره‌ی "لزوم اقدامات مشترک" سخن می‌گوید.

هم‌زمان وزارت دارایی آمریکا نیز در تکاپوی روشن‌ساختن ابعاد این پیامدها برای سفرای کشورهای خارجی است و نمایندگان خود را برای توضیح در این باره به اروپا می‌فرستد.

مسئولان این وزارت‌خانه، تا کنون یک دفترچه‌ی ۵۰ صفحه‌ای در باره‌ی چگونگی برقراری مبادلات اقتصادی و روابط بانکی و پولی، بستن قراردادهای نفتی، فروش اسلحه، تامین انرژی و سایر بخش‌های حساس با ایران منتشر کرده‌اند.

با وجود این اقدامات، کارشناسان سیاسی و اقتصادی نسبت به چگونگی پیاده‌کردن برجام خوش‌بین نیستند. آنتونی کوردسمن، کارشناس مرکز مطالعات استراتژيک و بين‌المللی (CSIS) در واشنگتن در این باره می‌گوید: «سیستم کنترل کاربردی برجام نه تنها تازه و بی‌سابقه است، بلکه در بسیاری از موارد هنوز خطوط اصلی آن مشخص نیست.»

نتایج لغو تحریم‌ها

بر اساس مفاد توافق‌نامه‌ی برجام شرکت‌های خارجی می‌توانند در پی اعلام پایان تحریم‌ها علیه ایران در بخش‌هایی مانند انرژی، مواد خام، کشتی‌سازی یا صنعت خودروسازی با این کشور وارد معامله شوند و مناسبات بانکی با آن برقرار کنند. به گفته‌ی آنتونی کوردسمن، ولی هنوز زمینه‌های انعقاد و اجرای این قراردادها و روابط از نظر فنی و اداری فراهم نشده است. او در این باره می‌گوید: «پایان تحریم‌ها به معنای آن نیست که همه چیز می‌تواند از امروز به فردا به حالت پیش از تحریم‌ها برگردد.»

به نظر این کارشناس، پیش از انعقاد قراردادها باید با تنظیم توافق‌نامه‌های مشترک، زمینه‌‌ و مراحل اجرای آن‌ها مشخص شود. در برخی از بخش‌ها (مانند فروش اسلحه) محدودیت زمانی برای بستن پیمان‌ها در نظر گرفته شده است.

آنتونی کوردسمن می‌گوید از آن‌جا که آمریکا و اروپا در رقابت با یکدیگر قرار دارند، موارد مشترک زیادی برای انعقاد توافق‌نامه میان این کشورها وجود ندارد. او از این رو به کشورهای اروپایی هشدار می‌‌دهد که: «همه‌ی جوانب پیامدهای تحریم‌های آمریکایی را که هنوز معتبر هستند، در نظر بگیرند و دچار اشتباه نشوند. چون ممکن است اقدامات تلافی‌جویانه‌ی آمریکا،‌ مثل عدم برقراری مناسبات بازرگانی با این شرکت‌ها، به ورشکستگی آن‌ها بیانجامد.»

محدودیت تحریم‌های اولیه‌ی آمریکا

استپان مول، این هشدار کارشناس آمریکایی را "بی‌مورد" ارزیابی می‌کند و با خوش‌بینی می‌گوید: «آمریکایی‌ها از این که مانع معاملات کشورهای دیگر با ایران بشوند، سودی نمی‌برند.»

به نظر او بسیاری از شرکت‌های آمریکایی هنوز مجاز به برقراری مناسبات با ایران نیستند و در نتیجه زمینه‌ی رقابت میان این شرکت‌ها و همتاهای اروپایی آن‌ها وجود ندارد. چون در این مرحله، تحریم‌های ثانوی آمریکا که مربوط به مسائل هسته‌ای این کشور است، لغو شده و موارد دیگر که به نقش حمایتی تهران از عملیات تروریستی در منطقه و دامن‌زدن به بی‌ثباتی در آن مربوط می‌شود، هم‌چنان پابرجا است.

پیامدهای منفی این محدودیت‌ها که به "تحریم‌های اولیه" معروف است، برای شرکت‌های آمریکایی، بسیار گسترده است. البته بخش‌های مواد غذایی، واردات فرش و صادرات لوازم یدکی هواپیما که قرار است به نوسازی تجهیزات و هواپیماهای شرکت‌های هواپیمایی ایران بیانجامد، از این قاعده مستثنا هستند. به گفته‌ی استپان مول، این تصمیم به ویژه به دلیل "تامین امنیت‌ هوایی" در جهان اتخاذ شده است و نفوذ تعیین‌کننده‌ی لابی‌گرهای این صنعت که در پی سود بیشتر هستند، در این میان نقشی بازی نکرده است.

اولین نشانه‌های پایان‌دادن به تحریم‌ها

به گفته‌ی آنتونی کوردسمن، نخستین نتایج کاربردی لغو تحریم‌ها در عرصه‌ی جهانی با فروش نفت از سوی ایران آغاز شده است. او شیوه‌های بازاریابی تهران در این زمینه را "تهاجمی" می‌خواند و یادآور می‌شود که کاهش بهای نفت در چند هفته‌ی گذشته، بر میزان درآمدهای این کشور تاثیر منفی می‌گذارد و "برآوردهای این کشور را در رابطه با افزایش توان اقتصادی خود پس از لغو تحریم‌ها برهم می‌زند."

آزادسازی پول‌های بلوکه شده و سرمایه‌های ایران در بانک‌های خارجی، یکی دیگر از نتایج اجرایی شدن برجام است. به گفته‌ی این هماهنگ‌کننده‌ی آمریکایی، ایران در حال حاضر به بیش از ۵۰ میلیارد دلار دسترسی دارد. ولی این کشور باید ابتدا "بدهی‌های" خود را به طلبکاران جهانی پرداخت کند.

نقش سازمان‌های امنیتی

در حال حاضر سازمان‌های بسیاری در حال کنترل روند اجرایی تعهداتی هستند که ایران در چارچوب برجام باید آن‌ها را به پایان برساند. یکی از این سازمان‌ها، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است. آنتونی کوردسمن، می‌گوید که ارزیابی‌های این نهاد اغلب بر پایه‌ی اطلاعات سازمان‌های جاسوسی ۶ کشوری که در تنظیم توافق‌نامه شرکت داشتند، استوار است: «فعالیت‌های این سازمان‌ها برای کارمندان آژانس تعیین‌کننده است. این نهاد همه‌ی اطلاعات خود را از این سازمان‌ها می‌گیرد.»

شیوه‌ی "ناموثر" اعمال تحریم‌ دوباره

به نظر آنتونی کوردسمن، مجازاتی که برای ایران در صورت عدم رعایت مفاد قراردادها در نظر گرفته شده، "ناکارآ و غیرموثر" است. این مجازات که به "اعمال تحریم‌ به‌طور خودکار" معروف است، هنگامی که ایران به یکی از تعهدات خود عمل نکند، تحریم‌ها بدون بحث و گفت‌وگو یا طرح در مجامع جهانی دوباره اعمال می‌شود. مول می‌گوید که این "اهرم کاملا بی‌سابقه و جدید" است.

آنتونی کوردسمن معتقد است که این مجازات اصولا عملی نیست: «تا به حال کسی نتوانسته به من بگوید که کدام یک از کشورهای غربی در وضعیتی قرار دارد که بتواند تحریم‌ها را سریع به مرحله‌ی اجرا در آورد.» به گفته‌ی او، چارچوب این مجازات باید مشخص شود.

"اعمال تحریم‌ به‌طور خودکار"، مجازاتی است که قرار است در آینده در مورد تمام قراردادها و توافق‌نامه‌های شرکت‌ها با ایران به اجرا در آید. کوردسمن می‌گوید: «معامله با ایران اگر این کشور مفاد قراردادها را نقض کند، هیچ تضمینی ندارد. این وضعیت برای شرکت‌ها، بانک‌ها و دولت‌ها به‌کلی تازه است.»