معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یا "ان‌پی‌تی"(Non-Proliferation Treaty) اول ژانویه سال ۱۹۶۸ (۱۱ دی ۱۳۴۷) در اوج جنگ سرد میان دو بلوک غرب و شرق، به صورت محدود بین چند کشور جهان در نیویورک به امضا رسید.

جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای و کمک به کشورهای غیراتمی برای استفاده صلح‌آمیز از فن‌آوری هسته‌ای از جمله هدف‌های مهم این پیمان‌نامه هستند.

طبق مفاد این پیمان‌نامه کشورهای جهان به دو گروه؛ کشورهای دارای سلاح هسته‌ای و کشورهای فاقد آن تقسیم شده‌اند. کشورهای برخوردار از سلاح هسته‌ای باید از اشاعه آن به کشورهایی که فاقد این جنگ‌افزار هستند جلوگیری کنند. اما این معاهده کشورهای دارای سلاح اتمی را متعهد کرده فن‌آوری هسته‌ای برای مصارف صلح‌آمیز در اختیار کشورهایی که فاقد آن هستند قرار دهند.

براساس مفاد این پیمان‌نامه کشورهای دارای سلاح هسته‌ای شامل کشورهایی هستند که تا پیش از امضای این قرارداد دارای مواد منفجره‌ی هسته‌ای بودند. این کشورها عبارتند: آمریکا، روسیه، چین، فرانسه و بریتانیا. همه این پنج کشور عضو دائمی شورای امنیت هستند.

معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در ۱۱ ماده تنظيم شده است. این پیمان درحال حاضر ۱۸۷ عضو دارد و پنج كشور اسرائيل، هند، پاكستان، كوبا و كره شمالی آن را نپذیرفته‌اند. کره شمالی ابتدا به این معاهده پیوست اما بعدها آن را نقض کرد و در نهایت از این پیمان‌نامه خارج شد.

نظارت بر اجرای پیمان‌نامه‌ی "منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای" به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی واگذار شد که در سال ۱۹۵۷ برای ترویج استفاده صلح‌آمیز و جلوگیری از استفاده نظامی از انرژی هسته‌ای تأسیس شده بود.

ایران از نخسین کشورهای امضاکننده پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای است. این پیمان در دی‌ماه ۱۳۴۸ به تصویب مجالس شورای ملی و سنای ایران رسید.

بیشتر بخوانید: متن کامل پیمان‌نامه منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای


پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی

پیمان‌نامه‌ی منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای یک پروتکل الحاقی نیز دارد که در ۱۵ مه ۱۹۹۷ به تصویب رسیده است. پروتکل الحاقی به‌منظور تقویت کارآمدی و بهبود کارآیی امر نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اجرای ان.پی.تی است.

پیوستن به این پروتکل داوطلبانه است و پذیرش و لازم‌الاجرا شدن آن برای کشور عضو، منوط به تصویب آن در مجالس قانون‌گذاری است.

هدف اصلی پروتکل الحاقی فراهم آوردن حق بازرسی از اماکن و تاسیسات کشورهای عضو ان.پی.تی است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از طریق پروتکل الحاقی دسترسی کامل‌تری به کل فعالیت‌های مرتبط به امور هسته‌ای کشورهای عضو داشته و قادر خواهد بود که از فعالیت‌های اظهارنشده نیز بازرسی نماید.

براساس مفاد پروتکل الحاقی، آژانس می‌تواند بدون نیاز به‌تصویب شورای حکام، بازرسان خود را به ماموریت‌های مورد نیاز بفرستد. طبق پروتکل الحاقی بازرسان آژانس حق دارند به هرمکانی که برای انجام وظایف خود ضروری می‌دانند، دسترسی پیدا کنند. کارشناسان این نوع بازرسی را "بازرسی‌های سرزده" تعبیر می‌کنند.

جمهوری اسلامی ایران پروتکل الحاقی را امضا نکرده است.