رابرت گیتس وزیر خارجه آمریکا این احتمال را داده است که تحریم‌های جهانی ایران را از ادامه مسیری که در پیش گرفته منصرف سازد و حکومت این کشور را وادار کند برنامه اتمی‌اش را متوقف کند. آمریکا این تحریم‌ها را گزینه‌ای به جای حمله نظامی می‌داند.

اعمال تحریم‏های اقتصادی همواره با نگاهی تردیدآمیز همراه بوده است. این تردید که شاید تحریم‌ها نتیجه‏ی لازم برای تغییر روش کشورهایی که مورد تحریم قرار گرفته‏اند را نداشته باشد.

تحریم صنایع نفت و گاز پاشنه آشیل حکومت

تجربه عراق و یا این واقعیت که ایران در پنج سال گذشته و علیرغم اعمال تحریم‏های سه مصوبه‏ی قبلی شورای امنیت، نه تنها برنامه‏های اتمی‏اش را متوقف نکرده، بلکه در برخی از زمینه‏ها آن را سرعت و گسترش نیز داده است، از جمله مواردی که به این تردید دامن می‌زند.

ولی اتحادیه اروپا و آمریکا این بار شانس بیشتری برای اثربخشی تحریم‌ها پیش‌بینی می‌کنند. به عقیده برخی ناظران، نگاهی کوتاه دست‏کم به صنایع نفت و گاز ایران که اقتصاد ایران به آن متکی است، روشن می‌کند که تحریم‏ها، چه تحریم‏های مصوب شورای امنیت و چه تحریم‏های یک‏جانبه‏ای که اروپا و امریکا علیه ایران اعمال کردند، به نتایج قابل ملاحظه‏ای رسیده است و صنایع گاز ایران از رشد باز مانده است.

رضا تقی‌زاده، کارشناس مسایل هسته‌ای به آماری رجوع می‌دهد که سیر نزولی منحنی تولید گاز و نفت ایران را نشان می‌دهد:
« طی چهار سال گذشته حدود ۳۰ یا ۴۰درصد باید به ظرفیت تولید گاز ایران افزوده می‏شد. اما ایران از این ظرفیت تولید محروم مانده است. همین‏طور تولید نفت ایران از ۴میلیون و ۲۰۰هزار بشکه در طول ۱۰ماه گذشته، به حدود ۳۶۰۰ بشکه رسیده است. توسعه‏ی این تحریم‏ها حتی مبادلات خارجی و صدور نفت خام ایران را هم با مشکل روبرو کرده است. وقتی کشور چین که دومین خریدار بزرگ نفت خام ایران بوده، در طول سه یا چهار ماه تقریباً ۴۰درصد واردات نفت خام ایران را کم می‏کند و یا معاملات مربوط به مبادله‏ی سوخت در شمال ایران، بین دولت ایران و کشورهای قزاقستان و ترکمنستان تعطیل می‏شود، نشان‏دهنده‏ی آن است که صنایع نفت و گاز ایران در نتیجه‏ی این اعمال فشارها و محدودیت‏های بانکی با مشکل روبرو شده است».

تحریم‌ها و نارضایتی‌ها به موازات هم

جمشید اسدی استاد اقتصاد در پاریس به پیامد این محدودیت‌ها توجه می‌دهد: نارضایتی!

«با توجه به کاهش قیمت نفت و هم‏چنین در اثر نارضایتی و ناخرسندی گسترده‏ی مردم و فشارهای اقتصادی، این فشار به طور غیرمستقیم به اردوی محافظه‏کاران منتقل شده و بین خودشان اختلاف افتاده است. بعضی‏ها سرسختی و تنش‏افزایی آقای احمدی‏نژاد را به صلاح خودشان نمی‏دانند و به او اعتراض می‏کنند که تا این حد نباید در مقابل جامعه‏ی جهانی ایستاد. اشاره می‏کنم که بعد از تصویب قطعنامه‏ی چهارم تحریم‏ها، آقای احمدی‏نژاد گفتند: این مصوبه‏ مانند دستمال استفاده شده‏ای می‏ماند که باید توی سطل آشغال انداخت. درک ایشان این است. ایشان تا به‏آخر برای رویارویی با جامعه‏ی جهانی پیش خواهند رفت. به عبارتی، شیشه‏ی عمرشان به این بسته است. اما بسیاری دیگر از محافظه‏کاران چنین فکر نمی‏کنند؛ گذشته از اصلاح‏طلبان، جامعه‏ی مدنی و آزادی‏خواهان در ایران».

به نظر گروهی از کارشناسان حکومت کنونی جمهوری اسلامی به روشنی و بدون تعارف، در پی دست‏یابی به توانش سلاح اتمی است. هوشنگ اسدی:
«ممکن است جمهوری اسلامی هنوز در پی سلاح اتمی در شکل فیزیکی آن نباشد - برای این که خطر را تا اندازه‏ای از سر خود کم کند - اما به این توانش حتماً می‏خواهد برسد. به دلایل مختلف این هدف جزو استراتژی گروه حاکم است. در نتیجه فکر می‏کنم که تحریم‏های سخت‏تر از این، حتی اگر مردم را گرسنه‏تر و فقیرتر بکند و در حد فروپاشی کشور برود، بر سرسختان تأثیر نخواهد گذاشت. آن‏ها به این راحتی جام زهر را سر نخواهند کشید. اما این هست که در اردوی محافظه‏کاران، یک‏ به‏ یک افرادی شروع کرده‏اند که جام زهر را سربکشند و از همین بابت است که به دولت آقای احمدی‏نژاد اعتراض می‏کنند. به‌نظر من این تحریم‏ها شرایطی را به‏وجود آورده که آقای احمدی‏نژاد هرچه‏ بیشتر متحدین محافظه‏کار و اصول‏گرای خودشان را نیز از دست می‏دهند و زیر فشار آن‏ها هم قرار می‏گیرند و چنین شرایطی امکان تغییر و تحول سیاسی و تصمیم‏گیری در مورد پرونده‏ی هسته‏ای ایران را بسیار بالا می‏برد.»

«قابلیت رقابت نداریم»

تحریم‌هایی که در چهارمین قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران وضع شده‌اند، از جمله ممنوعیت سرمایه‌گذاری و عدم صدور تجهیزات لازم برای صنعت نفت فرسوده ایران، می‌تواند این کشور را، حتی اگر خریداران هم پا پس نکشند، در فشار مضاعفی قرار دهد.

جمشید اسدی استاد اقتصاد در پاریس می‌گوید: «حتی اگر صنعت نفت و گاز ایران رسما هدف تحریم هم نباشد، بی‏تأثیر بر صنعت نفت و گاز نتواند بود. به این‏دلیل که صنایع نفت و گاز، صنایع سرمایه‏بر هستند و احتیاج به سرمایه‏‏گذاری‏های گسترده‏ی مالی و بانکی دارند. اما معاملات و دادوستدهای بانکی و مالی شدیداً زیر تحریم‏های بین‏المللی هستند و در نتیجه به‏طور مستقیم بر صنعت نفت و گاز هم تأثیر می‏گذارند. مضافاً بر این که شاهد بودیم چند کشور آسیای مرکزی از همکاری در مورد صنایع هیدروکربور با ایران خودداری کردند، چرا که نیاز به همین سرمایه‏گذاری‏های مالی و بانکی داشت و زیر فشار شبکه‏‏ی نهادهای بین‏المللی قرار می‏گیرند.»

این تحریم‌ها در شرایطی از راه رسیده‌اند که حکومت ایران بیش از هرزمان به درآمد نفت نیاز دارد. شمس‌الدین حسینی، وزیر اقتصاد ایران پنج‌شنبه هفته گذشته اعلام کرد برای اداره کشور باید نفت خام را به قیمت ۶۵ دلار به فروش رساند و گذشت دورانی که با نفت بشکه‌ای ۱۰ تا ۲۰ دلار هم می‌شد امور را اداره کرد.

عبدالرضا رحمانی فضلی، رئیس دیوان محاسبات ایران نیز گفته است که این کشور نه در بخش صنعت، نه در دیگر بخش‌ها، حتی تولید پیاز و سیب‌زمینی ‌قابلیت رقابت با بازار جهانی را ندارد.

ایران، شریک بد تجاری!

چین و روسیه که تا این اواخر از شرکای تجاری و حامیان سیاسی ایران بودند، اکنون پشت ایران را خالی کرده‌اد. رضا تقی‌زاده می‌گوید کشورهایی مانند چین یا روسیه که منافع منطقه‏ای مهم‏تری از ادامه‏ی ارتباط کاری با ایران دارند و یا شرکای تجاری بزرگ‏تری دارند، منافع بزرگ‏تر ملی‏شان را به ادامه‏ی مناسبات با ایران ارجح می‏دارند.

«به این علت می‏بینیم که با پادرمیانی کشورهای منطقه و یا اصرار امریکا، چین و روسیه به راحتی بعد از چند ماه چانه‏زنی، منافع بزرگ‏ترشان را مقدم به ادامه‏ی مناسبات با ایران می‏دانند. به‏هرحال این کشورها شرایط موجود ایران را در جهت تأمین منافع خودشان نمی‏بینند».

ایران به حمایت‏ کشورهای منطقه‏ و یا کشورهای خارج از منطقه مانند برزیل که به شکلی از ایران حمایت می‏کنند، امید چندانی نمی‌تواند داشته باشد. این حمایت‌ها از نظر کارشناسان مقطعی و موضعی است.

به عنوان نمونه ترکیه کشوری است که تا سه یا چهار سال پیش در جمع‏بندی‏های امنیتی ایران، به عنوان کشور دشمن معرفی می‏شد، اما در مقطع فعلی در کنار ایران قرار گرفته است. به نظر آقای تقی‌زاده، کافی است بار دیگر اوضاع تغییر کند، مثلا تغییر دولت ترکیه و یا احتمالاً تغییر رییس‏جمهور در برزیل، می‌تواند تغییر در مناسبات این دولت‏ها با ایران را بدنبال داشته باشد.

با این حال تقی‌زاده نیز داوری قطعی در این باره که آیا این فشارها به توقف برنامه‏های اتمی ایران در کوتاه‏مدت منجر خواهد شد یا خیر را به آینده واگذار می‌کند. «نشانه‏ی دیگری که آقای گیتس را خوشحال می‏کند، این است که ایران تا چهار پنج ماه پیش مبادله‏ی سوخت با اورانیوم کم‌غلظت خود را به عنوان یکی از خط‏ قرمزها معرفی می‏کرده، ولی امروز داوطلبانه و حتی با اصرار می‏خواهد که ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم کمتر غنی‏شده‏ی خود را با سوخت مورد مصرف در یک راکتور بی‏ارزش آزمایشگاهی مبادله کند. این‏ها نشانه‏ی‏هایی هستند که شاید امریکا را امیدوار می‏کند که ایران در آینده مجبور تن دادن به گذشت‏ها و انعطاف بیشتری بشود».

نیلوفر خسروی

تحریریه: مصطفی ملکان