چرا ترکیه برای اعمال تحریم‌ها علیه ایران کنار غرب ایستاد؟
۱۴۰۴ مهر ۱۰, پنجشنبه
روز چهارشنبه نهم مهرماه (اول اکتبر) با صدور فرمان رجب طیب اردوغان، ریاست‌جمهوری ترکیه، دارایی‌های چند نهاد و شرکت مرتبط با برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی مسدود شد.
مسدود شدن دارایی‌های سازمان انرژی اتمی ایران، بانک سپه و چند نهاد دیگر در حالی صورت می‌گیرد که تنها چند روز از فعال شدن مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان گذشته است؛ اقدامی که تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را دوباره به اجرا گذاشت و فشار بر تهران برای توقف فعالیت‌های هسته‌ای را به سطحی تازه رساند.
مکانیسم ماشه یا اسنپ‌بک در متن توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ موسوم به "برجام" پیش‌بینی شده بود. این سازوکار به کشورهای عضو برجام اجازه می‌داد در صورت نقض تعهدات از سوی ایران، تحریم‌های تعلیق‌شده شورای امنیت سازمان ملل را به صورت خودکار بازگردانند.
اروپا پس از سال‌ها مماشات، سرانجام در ۲۸ سپتامبر ۲۰۲۵ تصمیم گرفت این مکانیسم را فعال کند. دلیل اصلی، "افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم ایران و گسترش فعالیت‌های هسته‌ای فراتر از محدودیت‌های برجام" بود.
با فعال شدن ماشه، تمامی تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران که پیش از توافق هسته‌ای برقرار بود، دوباره اعمال شد؛ از جمله ممنوعیت فروش سلاح به ایران، محدودیت‌های مالی و مسدودسازی دارایی‌های نهادهای مرتبط با برنامه اتمی.
چرا ترکیه وارد میدان شد؟
تحریم‌های ترکیه به طور دقیق نهادهایی مانند سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی، بانک سپه، مرکز تحقیق و تولید سوخت هسته‌ای اصفهان، مرکز فناوری هسته‌ای اصفهان، مرکز تحقیقات هسته‌ای کرج، مرکز تحقیقات هسته‌ای کشاورزی و پزشکی، شرکت کشتیرانی ایران-هند، شرکت انرژی نوین، شرکت پارس تراش، شرکت جابر ابن حیان، شرکت صنایع انرژی پیشگام و شرکت خطوط کشتیرانی جنوب ایران را هدف قرار می‌دهد.
این تحریم‌ها شامل مسدودسازی دارایی‌ها و ممنوعیت معاملات مالی در ترکیه می‌شود و بر بخش‌های حمل‌ونقل دریایی، انرژی و تحقیقات هسته‌ای تمرکز دارد.
این در حالیست که آنکارا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه "نقشی مستقیم" نداشت، اما سوال اینجاست که چرا به فاصله چند روز پس از آن، تصمیم گرفت همسویی خود با این روند را آشکار کند؟
احمد علوی، اقتصاددان و مدرس دانشگاه درباره چرایی پیوستن ترکیه به اروپا برای بازگرداندن تحریم‌ها علیه ایران به بخش فارسی دویچه‌وله می‌گوید: «ترکیه به عنوان عضو سازمان ملل و به منظور اجتناب از نقض قوانین این سازمان، ملزم به رعایت تحریم‌های بازگردانده‌شده است. ضمن این که این کشور به دنبال بهبود روابط با آمریکا و اتحادیه اروپا است، به ویژه برای دسترسی به وام‌های اقتصادی و فناوری‌های نظامی مانند جنگنده‌های اف-۳۵. این اقدام می‌تواند به عنوان سیگنالی برای کاهش تنش با غرب عمل کند.»
بیشتر بخوانید: سقف‌های بانکی و رکورد جدید دلار؛ تهران در گرداب فشار و انکار
به عقیده علوی، ترکیه نمی‌خواهد روابط با ایران را "کاملاً" قطع کند و حجم تجارت دوجانبه هنوز قابل توجه است اما این اقدام استراتژیک برای جلوگیری از اعمال "تحریم‌های ثانویه" علیه خود ترکیه است.
به گفته این اقتصاددان، ترکیه در گذشته با تحریم‌های آمریکا علیه ایران همکاری کرده، اما این بار مقیاس آن بزرگ‌تر بوده و نشان‌دهنده تمایل این کشور به "همسویی بیشتر با غرب در برابر ایران" است.
واکنش احتمالی رژیم ایران به اقدام ترکیه
تا روز پنجشنبه،۲ اکتبر، هیچ واکنش رسمی خاص و مستقیمی از سوی مقامات ایرانی به اقدام ترکیه گزارش نشده است. اما به عقیده احمد علوی، واکنش احتمالی آینده ممکن است شامل احضار سفیر ترکیه یا صدور بیانیه‌های محکوم‌کننده از سوی وزارت خارجه رژیم ایران باشد.
بیشتر بخوانید: بیانیه گروه هفت: ایران فورا با آمریکا مذاکره کند
این اقتصاددان می‌افزاید: «کاهش تجارت دوجانبه با ترکیه یا تمرکز بیشتر بر تجارت با کشورهایی مانند روسیه و چین که فعال شدن مجدد مکانیسم ماشه را رد کرده‌اند نیز محتمل است و این واکنش از سوی ایران می‌تواند شامل استفاده از سیستم‌های بانکی غیردلاری یا افزایش صادرات غیرنفتی به شرق باشد.»
آیا رژیم ایران می‌تواند روی همسایگان و همپیمانان خود حساب کند؟
به عقیده تحلیلگران سیاسی، با این اقدام ترکیه، ایران می‌تواند تا حدی برای دور زدن تحریم‌های سازمان ملل روی دیگر همسایگان و همپیمانان خود حساب کند، اما این اتکا کامل یا مداوم نیست و با چالش‌هایی مانند "فشارهای غربی و محدودیت‌های اقتصادی" همراه است.
اینترنت بدون سانسور با سایفون دویچه وله
به گفته علوی، بسیاری از شرکای ایران به ویژه روسیه و چین مکانیسم ماشه را "نامشروع" می‌دانند و تجارت با ایران را ادامه می‌دهند زیرا این کشورها شبکه‌های دورزدن تحریم مانند "ناوگان سایه"، تجارت با واحدهای پولی یوان/روبل و مسیرهای ترانزیت از طریق همسایگان را تقویت کرده‌اند.
چین بزرگ‌ترین خریدار نفت ایران است و به گفته این اقتصاددان، با تخفیف‌های سنگین، تجارت با ایران را ادامه می‌دهد: «روابط نظامی و اقتصادی عمیق روسیه و ایران [مانند فروش پهپاد و همکاری هسته‌ای به ارزش ۲۵ میلیارد دلار] نیز ادامه دارد. روسیه پروازهای باری نظامی به ایران را افزایش داده و از هاب‌هایی مانند بخارا در ازبکستان برای ترانزیت کالا استفاده می‌کند. هر دو کشور تحریم‌ها را "بی‌اعتبار" می‌دانند و تجارت را کم یا بیش و با احتیاط ادامه می‌دهند.»
دنبال کردن ایده "ترکیه بزرگ" در مقابل "ایران بزرگ"
به عقیده تحلیلگران سیاسی، در سایه ظهور ژئوپلیتکی اسرائیل و آمریکا در منطقه خاورمیانه بعد از حمله هفتم اکتبر سال ۲۰۲۳ حماس به اسرائيل، رقابت استراتژیک بین ایران و ترکیه در عرصه‌های ژئوپلیتیک، ایدئولوژیک و فرهنگی نیز جریان دارد.
دامون گلریز، تحلیلگر امور بین‌الملل و پژوهشگر انستیتوی ژئوپولیتیک در لاهه در این خصوص معتقد است: «ترکیه تحت تأثیر آرمان ترکیه بزرگ، به دنبال احیای نفوذ تاریخی خود در منطقه و کاهش نفوذ ایران است. این رقابت نه تنها حوزه‌های نفوذ جغرافیایی بلکه عرصه ایدئولوژیک - اسلامی را نیز شامل می‌شود.»
به گفته او، آنکارا الگوی "اسلام‌گرایی همراه با سکولاریسم" را ترویج می‌کند، در حالی که تهران "الگوی اسلام سیاسی شیعی مبتنی بر انقلاب اسلامی" را پیگیری می‌کند.
بیشتر بخوانید: اروپا پس از سازمان ملل بازگشت تحریم‌ها علیه ایران را تأیید کرد
گلریز در گفتگو با دویچه وله فارسی می‌افزاید: «بعد از سقوط رژیم بشار اسد در سوریه و پیروزی آنکارا بر جنبش مسلح پ.ک.ک.، در حال حاضر برنده‌ترین بازیگر منطقه‌ای ترکیه است.»
او ادامه می‌دهد: «حالا با کاهش عمق استراتژیک ایران و افزایش فشارهای بین‌المللی بر ایران، ترکیه فرصت استراتژیکی برای توسعه آرمان خود برای ایده ترکیه بزرگ در مقابل ایران بزرگ را در آسیای مرکزی، قفقاز و غرب آسیا به نیابت از ناتو و اروپا دنبال می‌کند و همراهی آنکارا با بخشی از تحریم‌های سازمان ملل از این حیث قابل تحلیل است.»
دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید
ترکیه پس از امارات متحده عربی و عراق، سومین شریک تجاری بزرگ ایران در میان همسایگانش است و در مجموع چهارمین مقصد بزرگ صادراتی ایران محسوب می‌شود، بنابراین به عقیده این تحلیلگر سیاسی، آنکارا سعی خواهد کرد که با همراهی با اجرای بخشی از تحریم‌های سازمان ملل، پنجره روابط تجاری خاکستری با تهران را باز نگه‌دارد تا شیب توسعه استراتژیک خود را با ظرافت همراهی با ناتو، ولی بدون درگیری با تهران گسترش دهد.
او معتقد است: «در حقیقت تا زمانی که تهران برای سیاست‌گذاری استراتژیک خود در منطقه به حوزه تمدن فرهنگی ایران به جای واحد امت و اسلام تغییر مسیر ندهد، ما با همراهی بیشتر ترکیه با غرب برای انزوای بیشتر ایران مواجه خواهیم بود.»
گلریز در پایان معتقد است: «در صورتی که بلند‌پروازی‌های منطقه‌ای اسرائیل بعد از مهار ایران به حوزه ترکیه هم وارد شود [مثلا با هدف قراردادن مراکز حماس در آنکارا] در کوتاه مدت، نزدیکی تهران و آنکارا موقتا بیشتر خواهد شد. ولی در نگاه کلان، با یا بدون حکمرانی جمهوری اسلامی در ایران، در آینده رقابت استراتژيک اصلی در غرب آسیا بین دو بازیگر عمده یعنی ترکیه و ایران شکل خواهد گرفت.»