ایران جزو نخستین کشورهایی‌ست که استقلال جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت. آذربایجان در طول ۷۶۵ کیلومتر با ایران مرز زمینی و آبی دارد. هر دو کشورعضو سازمان‌های منطقه‌ای "همکاری اقتصادی اکو"، "سازمان کنفرانس اسلامی" و گروه‌های کاری مربوط به دریای خزرهستند.

مناسبات دو کشور در سال‌های اخیر به ویژه در امور "مسائل امنیتی" و "دریای خزر" با تنش‌های فراوان همراه بود و این اختلافات همچنان لاینحل مانده است. حال آیا دیدار رئیس جمهوری و رئیس مجلس ایران از آذربایجان برای کاهش این تنش‌ها موثر خواهد افتاد؟

"سنگ‌اندازی ایران در تفاهم‌نامه‌ی صلح مادرید"

دالغا خاتین‌اوغلو، مدیر بخش فارسی خبرگزاری "ترند نیوز" انگیزه‌ی سفرمقام‌های ایرانی به جمهوری آذربایجان را این گونه توضیح می‌دهد: «این سفرها به دلیل فرار از انزوا و برهم زدن تفاهم‌نامه‌ی صلح موسوم به مادرید انجام می‌گیرد.

این تفاهم‌نامه با ميانجيگری "گروه مينسک" سازمان امنيت و همکاری اروپا به رياست آمريکا، فرانسه و روسيه در حال مذاکره است. طبق تفاهم‌نامه‌ی مادريد، آزادسازی ۵ منطقه از ۷ منطقه‌ی اشغالی اطراف قره‌باغ کوهستانی و استقرار نيروهای حافظ صلح سازمان ملل و ناتو در اراضی حائل مرزهای آذربايجان و ارمنستان در نظر گرفته شده است».

به نظر این کارشناس مقیم باکو، ایران تمایلی به حضور نیروهای خارجی در همسایگی‌ خود ندارد و تلاش می‌کند به آذربایجان نزدیک شود.

کارشناس روس: هدف ایران کاهش تنش باهمسایگان است

اما خانم النا بونایوا، کارشناس ارشد بخش ایران در ‌"انستیتوی شرق‌شناسی علوم روسیه" در مسکو، نویسنده‌ی کتاب "شکل‌گیری مرز بین روسیه و ایران"، نظر دیگری دارد. وی به تلاش ایران در کاهش تنش با همسایگان خود اشاره می‌کند: «ایران با جمهوری آذربایجان همسایه است و مرزهای طولانی و تاریخ مشترکی دارد. در فرهنگ و آداب و رسوم هم وجه اشتراکات فراوانی بین این دو کشور هست. اما بین ایران و آذربایجان در خصوص خطوط مرزی و دخالت گروه‌های دینی هم مشکلات زیادی وجود دارد. به ویژه در حوزه‌های نفت و گاز واقع در دریای خزر بین دو کشور اختلافات همچنان موجود است».

در عین حال خانم بونایوا، کارشناس روس، معتقد است که ایران قصد دارد با تمامی همسایگان خود روابط خوبی داشته باشد و مشکلات خود را با آنها کاهش دهد.

دولت آذربایجان مخالف همکاری ایران با ارمنستان

به نظر دالغا خاتین‌اوغلو، کارشناس مقیم باکو بین ایران و آذربایجان بر سر مسائل امنیتی هم اختلاف نظر وجود دارد. وی می‌گوید که از دید مقام‌های آذربایجانی، ایران در منطقه متفق ارمنستان به حساب می‌آید: «ایران و ارمنستان قرارداد همکاری‌های دفاعی دارند و در پروژه‌های بزرگی چون خط راه آهن، ساخت سد در ارس و احداث نیروگاه برق-آبی و ساخت خط لوله‌ی ترانزیت فرآورده‌های نفتی همکاری می‌کنند. مقام‌های آذربایجان به ویژه مخالف همکاری ایران در مناطق اشغالی خود هستند».

به نظر خاتین‌اوغلو، چندی پیش صفر ابی‌يف، وزير دفاع آذربايجان در دیدار با سردار وحيدی، وزیر دفاع ایران، صریحا از مواضع ایران در قبال ارمنستان انتقاد کرده است. ابی‌یف گفت: «نگرانی ما از برخی کشورها که رو در روی ما حرف از روابط دوستانه می‌زنند، ولی پشت سر ما به دنبال گسترش روابط اقتصادی و سياسی خود با ارمنستان هستند، کماکان به قوت خود باقيست».

مخالفت ایران با حضور اسرائیل در جمهوری آذربایجان

از سوی دیگرهمکاری‌های امنیتی- نظامی آذربایجان با اسرائیل و آمریکا نیز یکی از موارد تنش بین دو کشور به حساب می‌آید. ایران مخالف حضور آمریکا و اسرائیل در این کشور است.

آمریکا یک رادار در مرز آستارا برای آذربایجان احداث کرد و طرح "نگهبان خزر" را از سال ۲۰۰۳ اجرا می‌کند و بیشتر از ۱۶۰ میلیون دلار سرمایه‌ برای این پروژه تخصیص داده است. اسرائیل هم دفتر نمایندگی "البیت" شرکت سازنده‌ی هواپیماهای بدون سرنشین را در آذربایجان افتتاح کرد.

آذربایجان سال گذشته یک توافق‌نامه‌ی دریافت سامانه‌ی اس ۳۰۰ با روسیه را نیز امضا کرد. اين سامانه برای دفاع از جت‌های جنگنده، موشک‌های کروز و بالستيک طراحی شده و فقط ایران این تجهیزات را درهمسایگی آذربایجان دارد. کارشناسان نتیجه می‌گیرند که این موضوع به روشنی نمایانگر عدم اعتماد دو همسایه به یکدیگر است.

سفر احمدی‌نژاد به جمهوری آذربایجان

گفته می‌شود احمدی‌نژاد، رئیس جمهور ایران به زودی به باکو سفر خواهد کرد. اکثریت مردم آذربایجان شیعی مذهب هستند، آیا این مسئله در سفر مقام‌های ایران نقشی دارد؟

خاتین‌اوغلو در پاسخ به این سئوال دویچه‌وله می‌گوید که احمدی‌نژاد در سفرهای پیشین خود به باکو مورد استقبال مردمی قرار نگرفته است. وی در ادامه گفتگوی خود متذکر می‌شود: «در آذربایجان مانند لبنان، گروهی مانند حزب‌الله نیست که این استقبال را سازماندهی کند و در عین حال مردم آذربایجان به مقام‌های ایرانی به عنوان نقض‌کننده‌ی حقوق آذری‌های ساکن این کشور به دیده‌ی خوبی نگاه نمی‌کنند».

دیپلماسی فعال ایران: تبدیل تهدید به فرصت

برخی از کارشناسان همچنین معتقدند که ایران با توجه به تهدید حضور نظامی آمریکا یا ناتو در آذربایجان و همچنین با تلاش‌های اسرائیل برای حضور بیشتر در این کشور، دست به یک دیپلماسی فعال زده، تلاش می‌کند "تهدید را به فرصت" تبدیل کند. این دیپلماسی تا کنون در موضع و سیاست "تمایل بیشتر به غرب، با رعایت حال ایران" جمهوری آذربایجان تغییری به وجود نیاورده است.

به نظر کارشناسان محلی بسته نشدن حتی یک قرارداد در سفر سردار احمد وحیدی وزیر دفاع ایران به جمهوری آذربایجان خود نشانه عدم تمایل آذربایجان به نزدیکی بیشتر به ایران است.

اما آیا با سفر احمدی‌نژاد و علی لاریجانی به باکو نیز عامل "عدم تمایل نزدیکی به ایران" همچنان به قوت خود باقی خواهد ماند؟

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: علی امینی