چشم‌اندازهای نشست سران کشورهای حوزه دریای خزر در تهران · مصاحبه
۱۳۸۶ مهر ۲۴, سه‌شنبه
از یک سوی سه کشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان در خصوص تقسیم دریا به تفاهم رسیدند، از سوی دیگر رژیم حقوقی بخش‌های مربوط به سواحل ایران، آذربایجان و ترکمنستان لاینحل مانده است. دیدگاه و مواضع جمهوری اسلامی ایران در مباحثات مربوط به تعیین رژیم حقوقی خزر چگونه است؟ آیا سیاست جمهوری اسلامی ایران در خصوص خزر دستاوردی داشته است؟
******
دویچه وله: خانم الهه کولائی قرار است در تهران دومین نشست روسای جمهور 5 کشور ساحلی دریای خزر برگزار شود. تا به حال شاهد برگزاری نشست‌های زیادی بودیم، ولی مشکلات دریای خزر در خصوص رژیم حقوقی دریا همچنان لاینحل مانده، فکر می‌کنید اینبار در تهران این مشکلات حل بشود؟
الهه کولائی: من تصور می‌کنم همانطور که در نشست‌های پیشین نشان داده شده، کشورهای ساحلی دریای خزر در مورد بهره برداری از این دریاچه هنوز نتوانستند به وحدت نظر برسند. علتش هم دیدگاههای متفاوتی هست که هر یک از این کشورها نسبت به منافع خودشان و اساسا تکالیف خودشان در این دریاچه دارند. هر چند توافق‌هائی در طول سالهای اخیر بین بعضی از این کشورها مثل روسیه و قزاقستان، روسیه و آذربایجان تا حدودی قزاقستان با ترکمنستان در مورد بهره‌برداری‌هایی از این دریاچه حاصل شده، ولی هنوز مجموع کشورهای ساحلی یعنی هر 5 کشور نتوانستند به توافق جامع و کلان در خصوص حقوقشان و تکالیفشان در این دریاچه دسترسی پیدا بکنند. من فکر می‌کنم که درنشست تهران هم در این خصوص تحول بسیار چشمگیری را شاهد نخواهیم بود. چرا که این نشست در سطح سران و رهبران کشورهای ساحلی هست و روند مذاکرات و توافق‌ها نشان می‌دهد که هنوز برای رسیدن به توافق جامع و کلی بین این کشورها مذاکرات و رفت و آمدها باید ادامه پیدا بکند.
دویچه وله: به نظر شما آیا سیاست ایران در خصوص دریای خزر و برای رسیدن به یک توافق با همسایگان خود موفق بوده و تابحال دستاوردی داشته است؟
الهه کولائی: ایران یکی از این 5 کشور ساحلی این دریاست و در طول سالهای گذشته تلاش‌های گوناگونی در جهت حفظ حقوق ایران در این دریاچه صورت گرفته است. من تصور می‌کنم، با توجه به منافع گوناگونی که ما در این دریاچه داریم باید همه ابزارها و امکانات دیپلماتیک و اقتصادی، در واقع همه ابزارهائی که قابل بهره‌برداری هست، به‌کار گرفته شود که به دلیل شرایط بین‌المللی و فضای حاکم بر دیپلماسی کشور امکان چنین بهره‌برداری کامل و بهینه هنوز فراهم نشده است.
دویچه وله: همانطور که خودتان هم اشاره کردید، بخش شمالی دریای خزر ، درواقع بین کشورهای ساحلی، روسیه، آذربایجان و قزاقستان تقسیم شده و رژیم حقوقی‌اش مشخص شده است. ولی در بخش جنوبی آن با ایران هنوز به توافق نرسیدند. آیا به نظر شما بهتر نیست ایران در جهت یک توافق کلی با همسایگان خود گام بردارد . یعنی از موضع پیشین خود که همیشه تقسیم 20 درصدی را پیشنهاد کرده، عقب‌نشینی بکند؟
الهه کولائی: من تصورم این هست که کلا تقسیم بیست درصدی درواقع تاثیر یک شرایط بهینه از سوی برخی از مقامات کشور ما بوده، در حالیکه فکر می‌کنم با توجه به شرایط موجود در دریای خزر آنچه که ما باید دنبال بکنیم به حداکثر رساندن منافع ما در این حوزه هست و تحقق چنین موضعی جز از طریق مذاکره و چانه‌زنی و ادامه مسیرهای دیپلماتیک حاصل نخواهد شد. لازمه رسیدن به این هدف این است که ما همه ابزارها و امکانات دیپلماتیک را به کار بریم که فکر می‌کنم شرایط بین‌المللی امروز چنین وضعیتی را برای ما به وجود نیاورده است. البته تردیدی نیست که ما باید برای مصالحه و در واقع برای رسدین به یک اجماع و چنین هدفی تلاش کینم.
دویچه وله: ولی تا به حال آن درصدی را که ایران مطرح کرده، باعث شده که کشورهای دیگر ساحلی نپذیرند. یعنی به نظر شما بهتر نیست مسئله دریای خزر را به کارشناسان و متخصصان امور واگذار کنند، چون بخشی از مسئولین کشور به قضیه، سیاسی نگاه می‌کنند و درخواست 50 درصدی را مطرح می‌کنند، بدون اینکه واقعیت‌های موجود را یعنی شکل‌گیری کشورهای ساحلی را در نظر بگیرند؟
الهه کولائی: من چنین صدائی را در داخل از بین در واقع مقامات رسمی کشور تا به حال نشنیدم که صحبت 50 درصد را مطرح کرده باشند.
دویچه وله: نمایندگان مجلس این مسئله را مطرح کردند.
الهه کولائی: ببینید، در بین نمایندگان مجلس هم این بیشتر به دوره قبل مجلس برمی‌گردد، چون در دوره اخیر مجلس کمتر در مورد دریای خزر مطرح شده، یا مورد توجه قرار گرفته . به هر حال این یک دیدگاهی هست که در جامعه ما بر اساس رژیم حقوقی دوران اتحاد شوروی مطرح می‌شود که هر دو کشور خزر را به عنوان دریای ایران و شوروی مورد تائید قرار بدهند و بعضی‌ها چنین تفسیری را از این عنوان دارند که منظور این بوده است خزر دریای تقسیم شده است میان ایران و شوروی که تاریخ هم چنین چیزی را نشان نمی‌دهد. لذا من فکر می‌کنم که در سیاست رسمی کشور تقسیم 50 درصدی اصلا مطرح نبوده و یک دیدگاهی هست که در کشور ما طرفدارانی دارد. اما سیاست رسمی کشور همیشه این بوده است که اگر قرار است خزر تقسیم شود سهم 20 درصدی برای ایران در نظر گرفته شود. به هر حال آن چیزی که همیشه مورد تائید بوده همان وضعیت دوران شوروی یعنی وضعیت رژیم حقوقی آن دوران و نه وضعیت واقعی. چون وضعیت واقعی این بود که دریای خزر در واقع تحت سیطره روس‌ها قرار داشت و ایران در آن دوران نمی‌توانست به آن حقوق قانونی خود دسترسی پیدا بکند که این بعد از فروپاشی شوروی مطرح شده است. ولی نکته مهم این است که آن مقدار 20 درصدی را که در خصوص سهم بهینه جمهوری اسلامی ایران مطرح گردیده،همه پذیرفته‌اند که در مسیر مذاکره و به هر حال چانه‌زنی‌های دیپلماتیک باید حاصل شود. یک نکته هم بد نیست که شما چون در صحبت‌هایتان اشاره کردید من توضیحی در موردش بدهم و آن اینکه این جمهوری اسلامی نیست که مسائل خزر را سیاسی می‌بیند، بلکه همه کشورهای ساحلی فراتر از منافع انرژی در این دریاچه به هر حال ملاحظات سیاسی خودشان را دنبال می‌کنند. طبعا ما هم نمی‌توانیم به این مسئله بیتوجه باشیم. مضافا به این که متاسفانه به دلیل دخالت‌های قدرت‌های فرامنطقه‌ای مسائل خزر از ملاحظات زیست محیطی و اقتصادی اساسا به مسائل سیاسی کشیده شده است.
دویچه وله: شما از دخالت‌های خارجی صحبت کردید. کلا در لاینحل ماندن رژیم حقوقی دریای خزر، ایالات متحده آمریکا چه نقشی را دارد؟
الهه کولائی: آمریکا ملاحظات سیاسی خودش را در این منطقه دنبال کرده، علیرغم مواضعی که روسیه و حتی قزاقستان داشته، ما می‌بینیم که آمریکا نقش مخرب و محدود کننده علیه ایران را با توجه به استراتژی که در منطقه دنبال می‌کند در این حوزه هم متمرکز کرده است. ما نمی‌توانیم بحث رژیم حقوقی دریای خزر را مطرح بکنیم بدون اینکه مسائل مربوط به انتقال انرژی از این منطقه را مورد بحث قرار بدهیم که ارتباط فوق العاده نزدیکی پیدا می‌کند با مسئله رژیم حقوقی. ما نقش آمریکا را فوق‌العاده برجسته می‌بینیم، به دلیل اینکه پول و سرمایه‌گذاری از آن طریق عمدتا تامین می‌شود و یا شرکت‌های چند ملیتی هم تحت نفوذ آمریکا قرار می‌گیرند. لذا من فکر می‌کنم که دو عنصر را در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مورد تحلیل قرار بدهیم. بدون تردید آمریکا از همه امکانات و از همه منابع خود برای محروم کردن جمهوری اسلامی ایران برای دسترسی به منافع اش استفاده کرده و حتی تا حدی در این روند اثر گذار بود است.
دویچه وله: آیا سفر پوتین فقط به مسئله دریای خزر اختصاص خواهد یافت و یا اینکه مسئله مناقشه اتمی ایران را با رهبران جمهوری اسلامی ایران مطرح خواهد کرد؟
الهه کولائی: طبیعی است که وقتی یک کشوری در چینین موقعیتی میزبان رهبران کشورهای دیگر قرار بگیرد، حتما رهبران آن کشورها از موقعیت تماس و دیدارهای خودشان برای حل و فصل مسائل و مشکلات مختلف استفاده بکنند. لذا در این موقعیت وقتی نشست رهبران در تهران تشکیل می‌شود حتما و ضرورتا به مسائل دیگر هم پرداخته خواهد شد. به هر حال بدون تردید کشورهائی مثل روسیه سعی خواهند کرد از امکاناتی که در اختیار دارند برای افزایش منافع خودشان حداکثر استفاده را بکنند.
مصاحبه‌گر : طاهر شیرمحمدی