بیش از چهل سال حکومت خاندان اسد بر این کشور، سرشار بوده از قلع و قمع مخالفان و عدم تحمل احزاب مخالف. با این حال در دوره حکومت حافظ اسد، به دلیل کاریزما و قدرت سیاسی فوق‌العاده‌ای که وی داشت؛ این کشور کم‌تر شاهد آشوب و تنش داخلی بود. حافظ اسد که خود با کودتا به قدرت رسیده بود، پس از تصدی مقام ریاست جمهوری، تمام مخالفانش را از میدان به در کرده و با تصویب قانون شرایط اضطراری، عملا راه تنفسی برای مخالفانش باقی نگذاشت. وی در دومین اقدام برای محکم کردن قدرت خود، حزب بعث را تنها حزب قانونی کشور اعلام کرد تا بدین ترتیب احزاب و چهره‌های مخالف یا کشور را ترک کنند و یا به فعالیتی اندک و غیر قابل توجه در زیر پرچم حزب بعث روی بیاورند.

جایگاه اخوان المسلمین

بزرگ‌ترین تنش داخلی دوران حکومت سی ساله حافظ اسد اوج‌گیری فعالیت اخوان المسلمین به عنوان یک حزب سیاسی مخالف بود. در سال ۱۹۸۰ اخوان المسلمین برای سرنگون کردن حکومت اسد دست به تحرکاتی زد، که با الگوبرداری از فعالیت های شاخه مصری اخوان المسلمین به ترورها و بمب‌گذاری‌های کور منجر شد. چندین بمب‌گذاری و سپس تلاش برای ترور نخست‌وزیر وقت سوریه، سرانجام کاسه صبر اسد را لبریز کرد تا دست به قتل عامی در شهر حماه زد و بیش از سی هزار نفر از اعضای اخوان در این شهر جان باختند.

با درگذشت حافظ اسد در سال ۲۰۰۰ فرزندش بشار اسد به عنوان وارث وی پست ریاست جمهوری را تحویل گرفت. بشار که در لندن پزشکی خوانده بود بود، وعده فضای باز سیاسی داد و در دو سال ابتدای حکومت وی، روزنامه‌ها و احزاب سوریه نسبت به قبل آزادی بیشتری کسب کردند و بسیاری از زندانیان سیاسی نیز آزاد شدند.

طبقه حاکمه سوریه که بر نیروها و موسسات امنیتی متکی است، این آزادی را برنتافت و آن را خطری برای موجودیت خود قلمداد کرد. به این‌ترتیب بشار اسد نیز در موقعیتی قرار گرفت که ناگزیر بود پا جای پای پدر بگذارد و بار دیگر آزادی‌ها را بر اساس قانون شرایط اضطراری محدود کند.

یازده سال بعد از این‌که بشار اسد حکومت را در سوریه به دست گرفت و در شرایطی که کشورهای عربی یکی پس از دیگری شاهد قیام‌های مردمی علیه حاکمان مادام‌العمرشان بودند، وی در یک سخنرانی گفت که «سوریه از ویروس ناآرامی‌های عربی به دور است»؛ اما چند ماه بیش‌تر نگذشت تا نخستین حرکت‌های اعتراضی در سوریه نیز شروع شد.
احزاب اپوزیسیون سوریه در تابستان ۲۰۱۱ تصمیم گرفتند با یکدیگر متحد شده و مانند لیبی جریانی یکپارچه را در مواجهه با حکومت اسد تشکیل دهند، اما ظواهر امر نشان می‌دهد که آن‌ها در این امر توفیق چندانی نداشته‌اند.
چند طائفه‌ای بودن و سابقه اندک «مخالفت» و همچنین اختلافات نژادی در سوریه از مهم‌ترین عواملی هستند که تاکنون مانع از قدرت گرفتن اپوزیسیون سوریه شده اند. در این‌جا نگاهی می‌اندازیم به احزاب مختلفی که اپوزیسیون سوریه را تشکیل داده‌اند:

۱ـ تجمع ملی دموکراتیک

این گروه متشکل از پنج حزب چپ و ملی، تنها گروهی بود که تا سال ۲۰۰۱ نمایندگی مخالفان حکومت سوریه را بر عهده داشت. گروه‌های تشکیل دهنده این تجمع عبارتند از:

ـ حزب سوسیالیست دموکراتیک عربی: این حزب شاخه‌ای جدا شده از حزب سوسیالیست عربی است که در سال ۱۹۶۴ تاسیس شد. برخی از رهبران این حزب مانند عبدالمجید منجونه و حسن عبدالعظیم وارد فعالیت‌های دولتی شده و به عضویت مجلس نیز درآمدند؛ اما در سال ۱۹۷۳ و زمانی که ماده هشتم از قانون اساسی سوریه به تصویب رسید، در اعتراض به این ماده از دولت کناره‌گیری کردند. بر اساس ماده مذکور، حزب بعث، تنها حزب قانونی کشور بوده و رهبری سوریه را بر عهده دارد.

جمال الاتاسی در سال ۱۹۸۰، واژه «دموکراتیک» را به نام حزب اضافه کرده و حزب جدیدی را تاسیس کرد که رویکردی ناسیونالیست عربی دارد. پس از درگذشت الاتاسی، حسن اسماعیل عبدالعظیم و یوسف صیاصنه رهبری این حزب را بر عهده دارند. حزب سوسیالیست دموکراتیک عربی از جمله تنها حزب اپوزیسیون سوریه است که برای چند سال اجازه انتشار روزنامه داشت و حتی موفق شد چندین جشنواره حزبی در داخل سوریه برگزار کند، اما در سال ۲۰۰۵ حسن عبدالعظیم به اتهام نشر روزنامه و تبلیغ علیه نظام به زندان افتاد.

ـ حزب کمونیست سوریه ـ دفتر سیاسی: این حزب در سال ۱۹۷۲ به رهبری ریاض الترک از حزب کمونیست سوریه جدا شد و اعلام موجودیت کرد. در سال ۲۰۰۴ کنفرانسی تشکیل شد که نتیجه آن انتخاب عبدالله هوشه به عنوان رهبر جدید حزب و تغییر نام آن به «حزب دموکراتیک ملی» بود. بیشتر اعضای این حزب در خارج از سوریه زندگی می‌کنند و بیش از این‌که فعالیت سیاسی داشته باشند،‌در زمینه‌های فکری و فرهنگی عمل می‌کنند.

حزب کمونیست سوریه ـ دفتر سیاسی از جمله احزابی است که از ابتدا با هرگونه تحرک نظامی و خشونت‌آمیز علیه حکومت مرکزی مخالف بود. این حزب در ابتدای دهه هشتاد میلادی نیز به همین دلیل با فعالیت‌های مسلحانه اخوان المسلمین به شدت مخالفت کرد.

ـ حزب سوسیالیست دموکراتیک عربی بعث: این حزب کلمه «دموکراتیک» را به نام خود اضافه کرد تا از حزب بعث حاکم متمایز شود. در سال ۱۹۷۰ و به خاطر اختلافاتی که میان صلاح جدید، نورالدین الاتاسی رییس جمهور، ابراهیم ماخوس وزیر خارجه و حافظ اسد که در آن زمان وزیر دفاع سوریه بود، رخ داد؛ ابراهیم ماخوس از حزب بعث جدا شد و حزب جدیدی را تاسیس کرد. وی در اوایل دهه هفتاد میلادی مجبور به فرار از سوریه شد و در الجزایر شغل طبابت پیش‌ گرفت.

ـ جنبش سوسیالیست عربی: رهبری این جنبش را تا سال ۲۰۱۰ عبدالعنی عیاش بر عهده داشت که ساکن پاریس بود. پس از درگذشت عیاش، فعالیت‌های حزب به شکل قابل توجهی کم شد.

ـ حزب کارگران انقلابی: این حزب توسط الیاس مرقص تاسیس شده و رویکردی بعثی و چپ دارد. رهبری آن را اکنون محمد سلام بر عهده دارد و جزو احزابی است که فعالیت سیاسی زیادی در سوریه ندارد.

۲ـ حزب کمونیست

در دهه هفتاد میلادی، مخالفان سوریه گروهی را تاسیس کردند که در اوایل دهه هشتاد تبدیل به یک حزب زیر زمینی شد. در این زمان، رهبران این حزب مانند اصلان عبدالکریم و فتح جاموس دستگیر شدند. با دستگیری آن‌ها حزب کمونیست برای چند سال از حضور در عرصه سیاسی حتی به شکل زیر زمینی محروم شد.
حزب کمونیست سوریه از جمله احزاب حامی آرمان‌های کردها در این کشور است و به‌رغم اختلاف‌های داخلی شدید، همواره بر لزوم تغییر ریشه‌ای در سوریه پافشاری کرده و رهبران و چهره‌های بارز آن در این زمینه توافق داشته‌اند.

۳ـ احزاب کرد

احزاب کرد سوریه به دو ائتلاف بزرگ تقسیم می‌شوند: ائتلاف دموکراتیک کرد و جبهه دموکراتیک کرد. این احزاب به دلیل اختلافات داخلی میان خود و همچنین مخالفتی که با دیگر احزاب اپوزیسیون سوریه داشتند، در شورای ملی اپوزیسیون سوریه شرکت نکردند و به‌صورت جداگانه علیه حاکمیت سوریه فعالیت دارند.

ائتلاف دموکراتیک کرد

ـ حزب دموکراتیک کرد: این حزب، دو جناح دارد که یکی از آن‌ا عضو ائتلاف دموکراتیک کرد است و دیگری تنها چندی قبل به ائتلاف پیوست. حزب دموکراتیک کرد در سال ۱۹۶۵ توسط عثمان صبری از معروف‌ترین رهبران کرد سوریه تشکیل شد. اکنون جناح دوم این حزب موسوم به حزب وحدت دموکراتیک کردستان را اسماعیل عمر رهبری می‌کند که پیش از این عضو مجلس سوریه نیز بوده است.

ـ حزب دموکراتیک پیشرو کرد: در سال ۱۹۶۵ توسط عبدالحمید درویش تاسیس شد و اندکی قبل از شروع اعتراضات مردمی در سوریه از ائتلاف دموکراتیک کرد جدا و با حزب چپ هم‌پیمان شد. از دل این ائتلاف، حزب آزادی کردستان تشکیل شد.

جبهه دموکراتیک کرد

ـ حزب ملی دموکراتیک کرد: این حزب به نام حزب توافق دموکراتیک کردستان نیز معروف است و از جمله احزابی‌ است که رابطه خوبی با دولت سوریه داشت. در سال ۲۰۲ این حزب با حزب سوسیالیست کرد هم‌پیمان شد.

ـ حزب چپ کرد: از قدیمی‌ترین احزاب کرد سوریه است که رهبری آن را خیرالدین مراد بر عهده دارد.

انجمن ملی کرد

این انجمن با مشارکت پانزده حزب کوچک کردهای سوریه تاسیس شده و نقش فعالی در اعتراض‌های مردمی علیه حاکمیت سوریه دارد. علاوه بر این، انجمن ملی کرد، تنها ائتلاف رسمی کردی است که از طرف شورای ملی اپوزیسیون سوریه برسمیت شناخته شده و در مذاکرات به عمل آمده در ماه‌های ابتدایی اعتراضات مردمی مشارکت داشت.

۴ - حزب آزادسازی اسلامی

این حزب در اواخر دهه پنجاه میلادی توسط شیخ تقی‌الدین النبهانی تاسیس شده و شاخه‌هایی در بسیاری از کشورهای عربی از جمله سوریه دارد. در سال ۱۹۹۹ این حزب با صدور بیانیه‌ای از نظام سیاسی حاکم بر کشور به شدت انتقاد کرد که این امر باعث بازداشت رهبران و اعضای آن شد. در اواسط دوره ریاست جمهوری بشار اسد، زندانیان این حزب با عفو عمومی از زندان آزاد شدند و تا شروع اعتراضات مردمی در سوریه هیچگونه فعالیت سیاسی در خاک سوریه نداشتند، اما بعد از آن به اپوزیسیون سوریه پیوستند و بار دیگر تحرکات خود را آغاز کردند.

۵ـ تجمع لیبرال دموکراتیک سوریه

این تجمع در سال ۲۰۰۳ در درون سوریه تاسیس شد. از جمله بارزترین موسسان آن نبیل فیاض و کمال اللبوانی هستند، اما اندکی بعد از تاسیس اختلافات شدیدی میان فیاض و اللبوانی بر سر این درگرفت که کدامیک از آن‌ها موسس واقعی هستند. کمال اللبوانی از تجمع جدا شد و به آمریکا رفت و با مسئولان بلندپایه آمریکایی دیدار کرد که این امر باعث شد تا وی بلافاصله پس از ورود به سوریه بازداشت و به زندان منتقل شود. اللبوانی اکنون از مهم‌ترین چهره‌های شورای ملی اپوزیسیون سوریه است که اختلافاتی نیز با برهان غلیون رییس این شورا دارد.

با توجه به سابقه اللبوانی که ساکن آمریکا بوده و غلیون که در فرانسه زندگی می‌کرد، فعالین سوری می‌گویند که نحوه تفکر و شیوه عمل آن‌ها متفاوت است و همین امر باعث بروز اختلاف میانشان می‌شود.

۶ـ تجمع دموکراتیک آزاد

این حزب لیبرال، نخستین حزب سوریه است که یک زن ریاست آن را بر عهده دارد که علاوه بر تابعیت سوری، تابعیت آمریکا و امارات را نیز دارا است. رهاب بیطار الدمشقیه موسس تجمع دموکراتیک آزاد، سال‌ها در امارات زندگی می‌کرد، سپس به آمریکا رفت و در بازگشت به سوریه چند سال قبل از شروع اعتراضات مردمی، موجودیت حزبی را اعلام کرد که نه به شکل مطلق عضو اپوزیسیون است و نه کاملا هوادار دولت؛ چرا که «حقیقت مطلق» وجود ندارد.
رهاب بیطار الدمشقیه شعار «سوریه اولا» را سرلوحه فعالیت‌های حزب خود قرار داده و اهداف انسانی و حقوق مدنی و آزادی‌های فردی را پیگیری می‌کند.

۷ـ ائتلاف ملی‌گرایان آزاده

این ائتلاف در سال ۲۰۰۵ توسط تجار و بازرگانانی تشکیل شد که قصد داشتند به سمت فعالیت‌های سیاسی متمایل شوند. ائتلاف ملی‌گرایان آزاده در شهر حلب تشکیل شد و رهبری آن را سمیر نشار به عنوان یک چهره مهم اپوزیسیون بر عهده دارد. ادبیات به کار گرفته شده و فعالیت‌های این حزب بیانگر نگاه لیبرالی با تکیه بر هویت فرهنگی و ارزش‌های اجتماعی سوریه است و بیشترین تلاشش را برای مبارزه با تعصب فکری، نژادی و قومیتی گذاشته است.

۸ـ کمیته احیای جامعه مدنی

این کمیته در سال ۲۰۰۰ و همزمان با شروع حکومت بشار اسد اعلام موجودیت کرد و از فضای باز سیاسی در آن دوره استفاده کرد تا به عنوان یک جنبش روشنفکری خود را مطرح کند. در این کمیته اندیشمندان و چهره‌های فرهنگی بسیاری عضو هستند که در راس آن‌ها هیثم مناع وعبدالرزاق عید حضور دارند.

مناع از جمله شخصیت‌های آکادمیک سوریه است که از سال‌ها قبل ساکن پاریس بوده و به داشتن نگاهی واقع‌بینانه و پراگماتیک معروف است. هیثم مناع در ابتدای تاسیس شورای ملی سوریه به این شورا پیوست ولی بعد از آن با برهان غلیون و سیاست‌های وی به اختلاف رسید و اکنون فعالیتی نسبتا مستقل را در پیش گرفته است.

۹ـ حزب ملی‌گرای متحد

این حزب در سال ۲۰۰۵ تاسیس شده و رهبری آن را رفعت اسد برادر حافظ اسد و عموی بشار اسد رییس‌جمهور کنونی سوریه بر عهده دارد. رفعت اسد از میلیاردرهای سوری است که مالک چندین هتل و مرکز تفریحی در اروپا است و ۲۵ درصد از سهام کانال مانش میان فرانسه و بریتانیا را نیز در اختیار دارد.

رفعت اسد در ابتدای فعالیت سیاسی خود در دهه هفتاد به برادرش کمک کرد تا به ریاست جمهوری سوریه برسد و سپس سال‌ها مسئولیت دستگاه مخوف امنیت داخلی سوریه را بر عهده داشت. او در اوایل دهه نود میلادی به خاطر انتقاداتی که از شیوه حکومت حافظ اسد کرد، مجبور به ترک کشور شد و به اسپانیا رفت.

هرچند که رفعت اسد در شورای ملی اپوزیسیون سوریه حضور ندارد، اما هوادارانش از این شورا حمایت می‌کنند. وی در دسامبر ۲۰۱۱ و در مصاحبه با روزنامه فیگارو گفت که با توجه به تجربه خود در سوریه تاکید می‌کند که تمام تصمیم‌گیری‌ها در کشور توسط بشار اسد اتخاذ می‌شود و پیش‌بینی کرد که دولت اسد به طور قطع سقوط می‌کند ولی از آنجایی که تفاوت‌های زیادی میان سوریه با لیبی و تونس وجود دارد به احتمال زیاد سوریه قبل از سقوط اسد دچار جنگ داخلی می‌شود.

۱۰ـ حزب توافق برای سوریه

این حزب در ماه مارس ۲۰۰۵ توسط محمد الجبیلی در واشنگتن تاسیس شد و بر اساس مرامنامه‌اش برای ایجاد یک کشور متحد برای تمامی ملت با تکیه بر آزادی و حقوق فردی و همچنین عدالت و برابری فعالیت می‌کند. حزب توافق برای سوریه، مهم‌ترین هدف خود را ایجاد اصلاحات اقتصادی در کشور در دوره جدید اعلام کرده است.

۱۱ـ حزب اصلاح

رهبری این حزب را فرید الغادری بر عهده دارد که دارای روابط بسیار نزدیکی با رهبران آمریکا است. حزب اصلاح از جمله اصلی‌ترین منتقدان اخوان المسلمین در میان اپوزیسیون سوریه است و برنامه خود را برپایی سوریه جدید به دور از خشونت و با حسن همجواری تعریف و تاکید کرده که از عضویت در هر ائتلافی که بخواهد عقاید یا ایدئولوژی خود را بر دیگران تحمیل کند، خودداری خواهد ورزید. حزب اصلاح به خاطر روابط گسترده الغادری در غرب موفق شده ظرف چند سال گذشته در کنفرانس‌های زیادی به نمایندگی از طرف اپوزیسیون سوریه شرکت کند و اکنون نیز از جمله احزاب فعال در میان مخالفان بشار اسد است.

۱۲ـ ائتلاف دموکراتیک سوریه

این ائتلاف از نزدیکی چند حزب کوچک و تازه تاسیس کرد، چپ و لیبرال تشکیل شد و چندین کنفرانس در اروپا برگزار کرد، ولی از آنجایی که رسانه‌ای در اختیار نداشته و پایگاه فعالیتش خارج از سوریه است، تاثیر چندانی در داخل کشور ندارد.
فراس قصاص از جمله چهره‌های این حزب است که از بدنه آن جدا شده و حزب نوآوری و دموکراسی را تاسیس کرد. این دو حزب اکنون از جمله گروه‌های مخالف حکومت بشار اسد هستند و از ارتباطات اروپایی خود برای کمک به اپوزیسیون سوریه استفاده می‌کنند.

۱۳ـ شورای ملی حقیقت، عدالت و آشتی

این شورا از جمله احزاب و گروه‌های اپوزیسیون سوریه است که در زمینه حقوق بشر فعالیت می‌کند و از آنجایی که دو نشریه اینترنتی با نفوذ را در اختیار دارد، نقش فعالی را در زمینه تبلیغات ایفا می‌کند. نزار نیوف روزنامه‌نگار باسابقه سوری از جمله چهره‌های بارز این گروه سیاسی است که پیش از شروع اعتراضات مردمی سوریه مدت ده سال زندانی بود.

۱۴ـ شورای ملی سوریه

مجموعه‌ای از شخصیت‌های اپوزیسیون سوریه ساکن آمریکا در سال ۲۰۰۶ این حزب را تاسیس کرده و هدف خود را تغییر نظام حاکم بر سوریه معرفی کردند. این شورا از سه حزب اصلاحات، حزب اتحاد و حزب آمریکایی ـ سوری تشکیل شده و از جمله احزابی است که از طرف کشورهای اروپایی و آمریکا حمایت می‌شود.

۱۵ـ اخوان المسلمین در دوران جدید

به عقیده بسیاری از تحلیلگران، اخوان المسلمین علیرغم اینکه رهبران آن سال‌هاست در خارج از سوریه زندگی می‌کنند، مهم‌ترین حزب اپوزیسیون سوریه است. اخوان المسلمین سوریه در سال ۱۹۴۵ توسط مصطفی السباعی تاسیس شده و تا سال ۱۹۶۲ نقش مهمی در سیاست و حکومت در سوریه ایفا می‌کرد؛ اما پس از آن وارد اختلافاتی با حکومت شده و از فعالیت سیاسی کناره‌گیری کرد.

شاخه سوری اخوان المسلمین در دهه پنجاه میلادی از قدرتمندترین شاخه‌های این حزب در سطح کشورهای عربی بود، اما در ابتدای دهه هشتاد و زمانی که رو به حرکت مسلحانه و ترور علیه حکومت آورد، بر اساس قانون ۴۹ مصوب ۱۹۸۰ غیرقانونی شد و دولت اعلام کرد هر کسی عضو اخوان المسلمین باشد، اعدام خواهد شد.

رهبران اخوان المسلمین پس از سرکوب خونین حماه به عراق و لندن رفته و در اجلاسی، علی صدرالدین البیانونی را به رهبری خود انتخاب کردند. اخوان المسلمین در آن سال‌ها اعلام کرد که گروه الطلیعه به عنوان یک گروه نظامی، مسئولیت رفتارهای خشونت‌آمیز در سوریه را برعهده داشته است.

اخوان المسلمین در طول سال‌های تبعید، تغییرات زیادی کرده و تلاش کرده تا خود را ملی‌گرا و طرفدار اصلاحات نشان بدهد. در اجلاس سراسری این حزب در سال ۲۰۰۲ در لندن، بیانیه‌ای به عنوان «میثاق ملی» منتشر شد که در آن از نظام سوریه خواسته شد تا دست به اصلاحات سیاسی و اقتصادی بر اساس حقوق بشر بزند. اخوان در این بیانیه با هرگونه دخالت خارجی در امور سوریه به هر شکلی مخالفت ورزید.

این حزب در بیانیه موسوم به «چشم‌انداز سوریه» بر این امر تاکید ورزیده که «دین رسمی کشور،‌اسلام است و اسلام منبع اصلی قانونگذاری در کشور بشمار می‌آید. نظام حاکم بر سوریه باید نظام جمهوری پارلمانی باشد و تفکیک قوا به شکل کامل صورت بگیرد». اخوان المسلمین در این بیانیه همچنین بر آزادی زنان در فعالیت سیاسی و حق تصدی پست‌های سیاسی توسط آن‌ها تاکید کرده است.

اخوان المسلمین سوریه از جمله تنها شاخه‌های اخوان در کشورهای عربی است که چندین سال از طرف غرب مورد حمایت قرار گرفت، چرا که فلسفه اخوان المسلمین مبارزه با حکومت‌های لائیک با تکیه بر افکار اسلامی بود، اما به دلیل صلح دولت مصر با اسراییل، در مصر فعالیت اخوان‌المسلمین در جهت منافع غرب نبود در حالی‌که در سوریه این اتفاق رخ نداد و عدم مصالحه دولت سوریه با اسراییل و آمریکا باعث شد تا اخوان به عنوان تنها نیروی جدی اپوزیسیون از طرف غرب حمایت شود.

علی مهتدی
تحریریه: جواد طالعی