"ژنو ۴"، چشم‌اندازهای ناروشن کابوسی به نام "سوریه"
۱۳۹۵ اسفند ۶, جمعه
ژنو برای چهارمین بار میزبان مذاکرات صلح سوریه است. مذاکرات صلح سوریه، سه شکست از سه نشست پیشین را در کارنامه خود دارد. کنفرانس صلح آستانه که به ابتکار روسیه و با همراهی ترکیه و ایران برگزار شده بود، نیز نتوانست به بن بست سیاسی موجود خاتمه دهد. آیا "ژنو ۴" سرنوشتی متفاوت از مذاکرات پیشین صلح ژنو خواهد داشت؟
جغرافیای سیاسی و نظامی کشور جنگ‌زده سوریه در سال ۲۰۱۶ دستخوش تغییرات فاحشی شده است. فعال شدن روسیه و حمایت این کشور از دولت اسد، در سایه کم‌رنگ شدن حضور ایالات متحده آمریکا و تضعیف ائتلاف نیروهای مخالف اسد، اوضاع سوریه را دگرگون ساخته است.
نگاهی به وضعیت کنونی سوریه
از آغاز جنگ داخلی در سوریه حدود شش سال می‌گذرد. مذاکرات صلح سوریه از همان اوایل جنگ شروع شد. برای نخستین بار، نمایندگان کشورهای ذینفع در ژوئن سال ۲۰۱۲ در ژنو گردهم آمدند. کنفرانسی که بعدها به عنوان "ژنو۱" شهرت یافت. پس از آن، دو بار دیگر ژنو میزبان گفت‌وگوهای صلح بود. آخرین بار، در ماه فوریه سال ۲۰۱۶. حال برای چهارمین بار، مذاکرات صلح سوریه در ژنو برگزار می‌شود. آیا جامعه جهانی شاهد یک داستان تکراری است؟
بیشتر بخوانید: برنامه ناروشن ترامپ برای وضعیت آشفته سوریه
مامور ویژه سازمان ملل در گفت‌وگوهای صلح سوریه، استفان د میستورا، روز پنجشنبه ۲۳ فوریه آشکارا خطاب به نمایندگان دولت بشار اسد ونمایندگان اپوزیسیون سوریه گفت، همه می‌دانیم که اگر این دور از گفت‌وگوها نیز بدون نتیجه به پایان برسد، به معنی ادامه خونریزی و ادامه فاجعه در سوریه خواهد بود.
ظرف ۶ سالی که از جنگ سوریه می‌گذرد، صدها هزار نفر کشته و بیش از نیمی از جمعیت این کشور آواره شده‌اند. حال اما پرسش این است که آیا "ژنو ۴" می‌تواند گشایشی برای معضل سوریه باشد؟
انتظارات عمومی
انتظار مردم سوریه از طرفین درگیر در جنگ داخلی، از بازیگران خارجی که سوریه را به میدان تاخت و تاز خود بدل کرده‌اند، از سازمان ملل متحد و دست آخر از جامعه جهانی صرفا این است: پایان دادن به این "کابوس". د میستورا به نمایندگان دولت اسد و نمایندگان اپوزیسیون گفت که مردم انتظار دارند رنج‌شان پایان یابد و امیدوارند که راهی برای خروج از این کابوس، راهی به سوی آینده‌ای نو و عادی یافت شود.
اما هیچ‌کدام از شرکت کنندگان در مذاکرات "ژنو ۴" از این دور از گفت‌وگوها چنین انتظاری ندارند. مامور ویژه سازمان ملل در مذاکرات صلح سوریه، استفان د میستورا آشکارا گفته که نمی‌بایست انتظارات زیادی از این دور از گفت‌وگوها داشته باشیم و احتمال اینکه گشایشی حاصل شود، بسیار ناچیز است. به باور او هدف اصلی از این دور از گفت‌وگوها ترغیب دو طرف به ادامه مذاکره است و بهویژه ایجاد زمینه برای مذاکره مستقیم. و برای اینکه مذاکره مستقیم بین طرفین درگیر در جنگ داخلی سوریه متحقق گردد، باید کارهای زیادی انجام شود.
تغییر وضعیت به سود اسد
شرایطی که امروز ناظر بر مذاکرات "ژنو ۴" است، با وضعیت حاکم بر سوریه فوریه سال گذشته تفاوت‌های فاحشی دارد. از آن جمله است، تغییر توازن قوا به سود بشار اسد.
اوضاع حاکم بر سوریه در سالی که گذشت، تغییرات بسیاری داشته است. مهم‌ترین تحولات صورت گرفته را این چنین می‌توان برشمارد:
۱. پیروزی‌های نظامی: دولت و ارتش سوریه از حالت تدافعی خارج شده‌اند و این در تاریخ ۶ ساله جنگ داخلی در سوریه، پدیده کاملا جدیدی است. دولت و ارتش سوریه در سال گذشته موفق شدند بخش قابل ملاحظه‌ای از مناطق این کشور را مجددا تصرف کنند. مهم‌ترین پیروزی ارتش اسد در نبرد بر سر تصرف حلب رقم خورد. گرچه درگیری‌ها در اطراف حلب کماکان ادامه دارد، اما اسد موفق شد کنترل این شهر را برعهده گیرد. نیروهای اپوزیسیون سوریه و همچنین نیروهای داعش ناگزیر شهر را ترک کردند.
۲. حمایت روسیه: روسیه در سال گذشته حضوری فعال در تحولات سوریه داشته است. پیروزی ارتش اسد در نبرد حلب، بدون حمایت و پشتیبانی روسیه و ایران ممکن نبود. نقش فعال روسیه در تحولات سوریه، بر گستره نفوذ این کشور در آینده سوریه آشکارا افزوده است.
۳. چرخش ترکیه: رویکرد ترکیه از همان آغاز جنگ سوریه بر محور سرنگونی دولت اسد استوار بود. حمایت ترکیه از شورشیان سوری و بهویژه عملیات گسترده نظامی در خاک سوریه که تحت عنوان "عملیات سپر فرات" صورت می‌گیرد، در سال گذشته دستخوش تغییری جدی شد. نزدیکی به روسیه و همراهی با این کشور در برپایی کنفرانس‌های صلح آستانه نشان از تغییر رویکرد ترکیه در سوریه داشت. ترکیه مبارزه با رزمندگان کرد وابسته به گروه YPG (یگان‌های مدافع خلق) را بر سرنگونی دولت اسد ترجیح می‌دهد.
۴. سیاست ناروشن آمریکا: نقش آمریکا در سوریه در واپسین ماه‌های زمامداری باراک اوباما به گونه‌ای تدریجی کم‌رنگ شد. حمایت و پشتیبانی آمریکا از رزمندگان کرد YPG باعث تنش در مناسبات این کشور با ترکیه شده بود و از سوی دیگر، تمرکز نبرد با بشار اسد، به گونه‌ای به سود نیروهای افراطی و از آن جمله داعش می‌شد. حذف آمریکا از گفت‌وگوهای صلح آستانه، عملا نشان از این موضوع داشت که آمریکا به حاشیه رانده شده و میدان را به نیروهای دیگر واگذار کرده است.
۵. نبرد با داعش: دولت دونالد ترامپ، سیاست خارجی خود را در منطقه بحران‌زده خاورمیانه بر اولویت نبرد با "دولت اسلامی" تنظیم کرده است. اینکه ترامپ چه سیاستی را در قبال سوریه و بهویژه آینده سوریه دنبال کند، هنوز روشن نیست. اما، اگر اولویت دولت ترامپ، مبارزه با داعش باشد، آنگاه سمت و سوی مبارزه این کشور در سوریه نسبت به دوران زمامداری اوباما تغییری چشمگیر خواهد داشت.
۶. پراکندگی نیروهای اپوزیسیون: اپوزیسیون دولت بشار اسد، هرگز متحد نبوده است. اما، شکست این نیروها در حلب و پیروزی رزمندگان کرد مثلا در منبج و نقش آن‌ها در عملیات آزاد سازی رقه، به اختلافات بین نیروهای اپوزیسیون دامن زده است. از آن گذشته، شورشیان سوریه برای ادامه مبارزه خود با دولت اسد، نیاز به کمک‌های خارجی دارند و از این رو، عملا برای تامین منافع کشورهای حامی، سیاست‌های متفاوتی را دنبال می‌کنند. همین امر باعث تشتت و پراکندگی بیشتر آنان می‌گردد.
۷. رویارویی خصمانه: صرف نظر از مقابله نیروهای معتدل سوری با نیروهای افراطی و جهادگران وابسته به القاعده، جبهه فتح‌الشام و نیروهای وابسته به "دولت اسلامی"، احتمال بروز جنگ بین برخی از نیروهای مخالف اسد نیز وجود دارد. به عنوان نمونه، حمله احتمالی نیروهای شورشی مورد حمایت ترکیه با همراهی ارتش این کشور به رزمندگان کرد YPG می‌تواند نه تنها نبرد با نیروهای داعش در رقه را دچار مشکل بکند، بلکه تضعیف بیشتر نیروهای مخالف اسد را نیز باعث شود.
آینده سوریه و اسد
بحران سیاسی و سپس جنگ داخلی سوریه به قصد سرنگونی دولت اسد آغاز شد. حال آنکه تحولات این کشور و بهویژه تحولات سال گذشته، موضوع جابه‌جایی قدرت در سوریه را از اولویت سیاسی برخی از بازیگران اصلی این کشور خارج کرده است.
موضوع سرنگونی بشار اسد که به شکل پوشیده در موضوع "گذار سیاسی" سوریه مطرح می‌شد، این بار بر نشست "ژنو ۴" سایه نیانداخته است. به عنوان نمونه، استفان د میستورا، نماینده سازمان ملل در مذاکرات صلح در سخنان خود ازطرح "گذار سیاسی" در سوریه خودداری کرده است. حتی رویکرد ترکیه در قبال بشار اسد تغییر کرده است. مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، در حاشیه مذاکرات مسکو با سرگئی لاوروف و همتای ایرانی خود، محمد جواد ظریف، آشکارا به تغییرات صورت گرفته اشاره کرده و خواستار "واقع‌بینی" شده بود.
بیشتر بخوانید: غیبت آمریکا در مذاکرات صلح سوریه به چه معناست؟
مذاکرات صلح آستانه، که با ابتکار روسیه و همراهی ترکیه و ایران برگزار شده بود، بازتابی از رویکرد جدید ترکیه در قبال سوریه بود. وظیفه مذاکره با اپوزیسیون میانه‌رو سوریه و قانع کردن آن‌ها برای شرکت در نشست مشترک با نمایندگان دولت اسد در آستانه برعهده ترکیه بود.
تصور سوریه با بشار اسد، برای بسیاری از نیروهای موجود در اپوزیسیون سوریه به معنی پذیرش شکست بوده و از این رو، نمی‌توان انتظار داشت که مذاکرات "ژنو ۴" نیز بتواند مواضع متضاد نمایندگان دولت اسد و نمایندگان اپوزیسیون را به هم نزدیک کند.
دستور کار "ژنو ۴"
فرستاده ویژه سازمان ملل در مذاکرات صلح سوریه، د میستورا، برقراری آتش‌بس را زمینه مساعدی برای پیشبرد مذاکره صلح ارزیابی کرده است. آتش‌بسی که توسط روسیه و با همراهی ترکیه و ایران برقرار شده، آتش‌بس شکننده‌ای است. این آتش‌بس شامل حال نیروهای افراطی و از جمله نیروهای وابسته به "دولت اسلامی" یا جهادگران افراطی نمی‌شود. این موضوع به ارتش سوریه امکان می‌دهد به حملات هوایی خود ادامه دهد. اما حملات ارتش سوریه، در همراهی و با پشتیبانی نیروی هوایی روسیه، در عمل تنها محدود به نیروهای داعش نشده، بلکه مواضع نیروهای مخالف اسد را نیز هدف این حملات هستند.
باید یادآور شد که حتی توافقی بر سر موضوع بحث و دستور کار مذاکره "ژنو ۴" وجود ندارد. نمایندگان دولت اسد که به سرپرستی بشار الجعفری به ژنو آمده‌اند، از آتش‌بس در سوریه دفاع می‌کنند و معنی این آتش‌بس این است که نیروهای مخالف اسد به نبرد خود با دولت خاتمه دهند. نمایندگان اپوزیسیون به رهبری نصر الحریری خواستار کناره‌گیری اسد به عنوان پیش شرط صلح در این کشور هستند.
استفان د میستورا برای مذاکرات صلح ژنو سه هدف تعیین کرده است: تهیه پیش نویس یک قانون اساسی جدید، برگزاری انتخابات تحت نظارت سازمان ملل و تشکیل یک دولت واحد و غیرفرقه‌ای.
اینکه مذاکرات صلح "ژنو ۴" چگونه پیش برود و در کدام عرصه‌ها پیشرفتی حاصل شود، در پرده ابهام قرار دارد. اما یک چیز روشن است و آن اینکه نبرد در سوریه با این کنفرانس به پایان نمی‌رسد. در لحظاتی که مذاکرات "ژنو ۴" جریان دارند، خبر از حملات خونین در سوریه می‌رسد. آخرین نمونه آن حمله انتحاری در الباب که منجر به کشته شدن دست‌کم ۲۹ نفر شد.