کتابخانه‌ای به وزن ۱۷۰ گرم را در کیف‌تان جا دهید
۱۳۹۰ بهمن ۱۰, دوشنبه
انتشار کتاب الکترونیکی در دنیا از اواخر دهه هشتاد میلادی شروع شد و با گذشت زمان روز به روز جایگاه‌اش مستحکم‌ترمی‌شود. هر چند درآمریکا و کانادا این پدیده بسیاربا استقبال مواجه شده، اما در اروپا این مسئله هنوز جا‌نیفتاده و با اما و اگرهایی روبرو است.
طبق آما‌رهایی که در سال ۲۰۱۱ توسط اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان منتشر شد، در میان آلمانی‌های اهل مطالعه انتشار کتاب الکترونیکی در مقایسه با دو سال قبل هنوز با محبوبیت چندانی مواجه نشده و رشد چندانی نداشته‌است.
برای قشرکتابخوان آلمانی، مسائل زیست‌محیطی و قیمت ارزان‌تر کتابهای الکترونیکی نسبت به کتابهای کاغذی، ازمهمترین مزایای انتخاب کتاب الکترونیکی است. اما این قشر همچنان ترجیح می‌دهد که کتابهای خود را در قفسه کتابخانه نگاه دارد. حدود ۳۵ درصد از انتشارات آلمانی، به صورت جدی تولید کتابهای الکترونیکی را در برنامه خود دارند. اما کتابهای علمی و تخصصی در این میان از بیشترین سهم برخوردارند.
بشنوید: گفت‌وگو با تینوش نظم‌جو، مدیر انتشارات ناکجا
جایگاه ایران
در ایران اما اوضاع به گونه دیگری است؛ البته اگر هنوز بتوان از کتاب الکترونیکی با معیار‌های استاندارد جهانی سخنی به میان آورد.
فارسی زبانان کتابخوان، کتاب الکترونیکی را به واسطه سانسور می‌شناسند. جملاتی از قبیل "دانلود مجانی کتاب های سانسور شده"، "کتابخانه مجازی" و فایل های پی دی اف یا اسکن شده‌ای که قانونی یا غیرقانونی در اینترنت قرار گرفته‌اند. اما آیا می‌توان چنین فایل‌هایی را، کتاب الکترونیکی نامید؟ تا به حال چند نفرازما توانسته چنین فایل‌هایی را تا انتها دنبال کند و بخواند؟
اگر چه میان جوانان و بین ناشرین صحبت‌هایی از کتاب الکترونیکی می‌شود، اما هنوز این مقوله جدی گرفته نشده و جایگاهی ندارد. دستگاه‌های کتابخوان هنوز در ایران رایج نشده‌اند، اما مانند تمام دستگاه‌ها و تکنولوژی‌های جدید، راه خود را باز می‌کنند و همه‌گیر می‌شوند.
در چند سال اخیر، چندین ناشر درخارج ازکشوراقدام به تولید کتابهای الکترونیکی فارسی کرده‌اند و نویسندگانی که کتابشان با مانع سانسور و سد وزارت ارشاد برخورد کرده‌اند، کتابهای خود را یا به صورت مجانی در اینترنت گذاشته‌اند (خود- نشر) یا در خارج از کشور چاپ کرده‌اند. خواننده‌ای که در دنیای امروز با ترافیک رسانه‌ها و خبر‌ها و انبوه کتابهای آن‌لاین مجانی مواجه است با چه رغبتی و به چه پشتوانه‌ای این کتابها را تهیه می‌کند؟ آیا این کالای فرهنگی درچنین قالبی جدی گرفته می شود؟
کتاب خوان‌ها یا "ای بوک ریدرها"
بسیاری از خواننده‌ها، خرید کتاب از طریق اینترنت و یا حتی سفارش دادن کتاب از طریق آمازون را با مقوله کتابهای الکترونیکی اشتباه می‌گیرند. مسئله مهم این است که کتاب الکترونیکی ویژگی خاص خود را دارد و فقط درقالب "کتابخوان" است که معنی پیدا می‌کند. بازار این دستگاه‌ها امروزه بسیارداغ است و روزبه روز، مدل‌ها و مارک‌های جدیدی ازآن روانه بازارمی‌شود. معروف‌ترین آنها کتابخوان الکترونیکی "کیندل" متعلق به شرکت آمازون است.
کتاب الکترونیکی در واقع یک فایل کامپیوتری است، مانند یک فایل موسیقی یا فیلم که با فرمتهای مختلفی جهت استفاده در دستگاه‌های گوناگون(ریدرها) ارائه می‌شوند. بهعنوان مثال می‌توان از فرمت azw در ریدرهای کیندل و lrf و lrx نام برد که در ریدرهای سونی قابل استفادهاند. از عمومی‌ترین فرمتها نیز می‌توان به ePub اشاره کرد که در بیشتر ریدرها قابل انتقال و خواندن است.
با استفاده از نرمافزارهای خاص امکان تبدیل این فرمتها به فرمت دیگر وجود دارد. اما همه اینها بستگی به سطح دسترسی "drm" دارد. drm یا Digital Rights Management فرایندی است که دسترسی به یکسری از قابلیتهای خاص در فایل را محدود می‌کند. این محدودیت جهت حمایت از حقوق مولف ایجاد می‌شود که جلوگیری از تکثیر غیرقانونی آثار، یکی از آن‌هاست.
عرضه کتابهای فارسی در خارج از کشور
یکی از انتشاراتی که درچند سال اخیر فعال بوده، شرکت "H & S Media" است که در سال ۲۰۰۲ در انگلستان ثبت شده و کتابها، مجلات و موسیقی‌های ایرانی را در شرکت آمازون و آی‌تونز برای فروش می‌گذارد و تا به حال چند جلد کتاب فارسی را به صورت کتاب الکترونیکی منتشرکرده است.
مسئول شرکت H & S Media می‌گوید: «این شرکت در واقع یک شرکت خدماتی است و کار بر اساس درخواست مخاطب چاپ می‌شود و مخاطب ما ایرانیان خارج از کشورهستند چون عملا هم از لحاظ پستی وهم سیستم پرداخت هیچ امکاناتی برای ایرانیان داخل کشور وجود ندارد و از این لحاظ نمی‌توان گفت که کارما تاثیری در بازارکتاب در ایران دارد. در زمینه انتشارکتاب ما به دو صورت عمل می‌کنیم یا با ناشرین فارسی زبان خارج از کشورهمکاری داریم یا مستقیم با خود نویسنده. از ناشرین فارسی که ما با آنها همکاری می‌کنیم، می‌توان به نشر گردون و نشر مردمک اشاره کرد.»
نشر "ناکجا" در فرانسه
"نشرناکجا" به مدیریت تینوش نظم‌جو، مترجم و کارگردان تئاتردرفرانسه ثبت شده است و از ماه فوریه به صورت رسمی فعالیت خود را آغازمی‌کند. نشر ناکجا یک انتشاراتی فرانسوی است و طبق قوانین کنوانسیون حقوق مولف، کپی رایت کتاب ها را از ناشرها و یا از نویسنده‌ها می‌گیرد.
این نشر، کتابهای خود را در سه قالب ِ کتاب الکترونیکی، کتاب گویا و کتاب چاپی ارائه می‌دهد که هم ازطریق وب سایت رسمی این نشر و هم ازطریق آمازون درسراسر دنیا از جمله ایران قابل خرید است.
نظم‌جو، یکی از نقاط عطف نشر ناکجا را در تمرکز روی آثار نویسنده‌ها می‌داند، به این ترتیب که برای هر نویسنده‌ای پرونده‌ای درست خواهد شد که تمام آثارش را در بر می‌گیرد.
او در باره سرعت رواج کتابهای الکترونیکی و مزیت‌های این کار به خصوص برای ایرانیان خارج از کشور می‌گوید: « کتاب الکترونیک پیشنهاد بسیار مناسبی برای ایرانیها است. بهخاطر این‌که الان میلیون‌ها ایرانی در نقطههای مختلف جهان پراکنده هستند و رابطهشان مطمئناً با ادبیات و ناشرهای ایرانی داخل کشور بسته است. باید منتظر بمانند که فردی از خانواده یا دوستانشان به ایران برود و برایشان کتاب بیاورد؛ که این بسیارسخت است. در خود ایران هم همینطور. شما نمیتوانید به راحتی هر نوع کتابی را در دسترس داشته باشید. این در دسترس بودن کتاب، به نظر من بسیار مهم است.»
به گفته‌ی نظم‌جو نشر ناکجا آثار ادبی را فقط بر اساس کیفیت ادبی انتخاب و چاپ می‌کند بدون این‌که هیچ فشار و مانعی از هیچ جناحی داشته باشد. وی در این رابطه خاطرنشان می‌سازد :«این‌که کتابی در ایران مجوز نگرفته باشد، حتما به معنای خوب بودن کیفیت کار نیست. مبنای این نشر، فقط کیفیت آثار است.»
معضلات و چشم‌اندازها در داخل ایران
پرسش دیگر این است که برای نویسنده‌ای که کتابش در ایران مجوز نمی‌گیرد، چه راهکاری وجود دارد؟ آیا انتشار کتاب به صورت الکترونیکی در اینترنت آخرین و تنها راه موجود است؟ آیا با انتشارکتاب این شیوه، نویسنده باید قید انتشار کتابهای بعدی‌اش را در ایران بزند.
تا به حال نویسنده‌های زیادی کتابهای خود را در اینترنت منتشر کرده‌اند. یکی از جدیدترین کتابها که به دلیل نگرفتن مجوز از وزارت ارشاد این روزها هم در گوگل بوک و هم به صورت فایل پی دی اف در مدیا فایر قابل دانلود است، کتاب "عروسک‌ساز" نوشته مریم صابری است. این کتاب به‌لحاظ کیفت فنی ازاستاندارد قابل قبولی برخوردار است و قابل خواندن بر روی کتابخوان هم است.
مریم صابری در این باره می گوید: «انتشار کتاب به صورت الکترونیکی درفضای وب‌لاگ ها و وب‌سایت‌ها با استقبال مواجه شد و درواقع این کار تنها راه باقی مانده برای من بود تا کارم بعد ازسه سال دیده شود. تا حالا حدود ۲۴۰ هزار تومان به شماره حسابی که در شناسنامه کتاب آمده است پرداخت شده، انتشار الکترونیکی برایم مخاطبان بیشتری داشته تا چاپ کاغذی زیرزمینی.»
صابری در حال حاضر مشغول به نوشتن کتاب دومش است و دیگر به چاپ کتابش فکر نمی کند. نفس نوشتن برای او از چاپ کردن مهم‌تر شده‌است.
اما در صحبتی که با چند ناشر ایرانی داخل کشور داشتیم ، آنها براین اعتقاد بودند که « در نهایت هر نویسنده‌ای ، خواهان این است که کتابش درایران چاپ و دیده شود و چاپ کتاب در خارج ازکشور، درهرقالب و فرمی، معمولا جدی گرفته نمی‌شود. همین الان می‌توان از دستفروشان حوالی میدان انقلاب یک سی دی که حاوی ۴۰۰ کتاب الکترونیکی است، به قیمت ۱۰۰۰ تومان خرید!»
نطم جو اعتقاد دارد که اکثر این فایل‌ها دزدی هستند، از لحاظ کیفی استاندارد نیستند و روی هیچ دستگاهی درست خوانده نمی‌شوند.
او در عین حال به آینده کتابهای الکترونیکی امیدوار است و می‌گوید: «اگر ناشران زیادی به وجود بیایند –یک یا دو ناشر کافی نیستند- که بتوانند خارج از کشور کتابها را منتشر کنند و مخاطب خود را پیدا کنند و از آن سو کسی که دوست دارد کتاب بخواند، هم امکان دسترسی به کتابها را در لحظه پیدا کند و هم امکان انتخاب در سایت‌های مختلف داشته باشد. آنگاه من مطمئن هستم که کمکم کتابخوان ایرانی، چه در داخل ایران و چه در خارج از کشور، به خودش می‌گوید که خیلی بهصرفه است که الان ۱۰۰-۱۵۰ هزارتومان یا ۱۰۰ یورو یا دلار خرج کنم و با یک دستگاه بتوانم سههزار کتاب خود را در یک دستگاه قرار بدهم.»
حس بویایی و لامسه روز به روز کم رنگ ترمی‌شوند و گویا دیگرنمی توان از بوی خوش کاغذ صحبتی به میان آورد، دور نیست که کتاب‌خوان‌هایی وارد بازار شوند که همزمان هم صدای ورق زدن کاغذ و هم بوی کاغذ را برای ما بازسازی کنند. به اعتقاد نظم‌جو «قبل از هرچیز، محتوای یک کتاب مهم است. درست است که قالب آن هم مهم است ولی اصل اتفاق، اصل حس و اصل تخیل، روی کاغذ یا روی صفحهی کامپیوتر یا روی "تابلت" نیست؛ اصل اتفاق دارد توی ذهنتان میافتد.»
ماریا تبریزپور
تحریریه: جواد طالعی