کشتار بزرگ یهودیان در "بابی یار"، یادبود فاجعه پس از ۷۵ سال
۱۳۹۵ مهر ۸, پنجشنبه
روز ۲۹ سپتامبر ۱۹۴۱ بزرگترین کشتار هولوکاست در دره "بابی یار" رخ داد. نیروهای "اساس" ساکنان یهودی شهر کییف را در این دره جمع کرده به رگبار بستند. در آن روز بیش از ۳۰ هزار یهودی جان خود را از دست دادند.
تبلیغات
ژوئن سال ۱۹۴۱ ارتش نازی به خاک شوروی حمله کرد و در ماههای پس از آن تقریبا تمامی خاک اوکراین فعلی از جمله کییف، پایتخت را به زیر سلطه خود در آورد. در آن زمان حدود ۵۰ هزار یهودی در این شهر سکونت داشتند.
خیلی از یهودیان پیش از رسیدن آلمانیها از شهر به سمت شرق فرار کرده یا به ارتش سرخ پیوسته بودند.
ویکتوریا ایوانووا هیچگاه آن روزها را فراموش نکرد: «چهار، پنج روز پس از حمله، آلمانیها عملیات شکار مردان یهودی را به راه انداختند. مردان را از خانههاشان بیرون میکشیدند به زانو در میآوردند. بعد هم سربازان آلمانی با قنداق تفنگ به کمر آنها میکوبیدند.»
این دختر ۹ ساله در آن زمان خبر نداشت که شاهد سرآغاز یکی از بزرگترین کشتارهای جنگ جهانی دوم است.
روز ۲۸ سپتامبر چهره شهر کییف عوض شد؛ در سرتاسر شهر پلاکاردهایی به زبان روسی، اوکراینی و آلمانی نصب شد که در آنها از یهودیان خواسته شده بود روز بعد در میدان معینی گرد آیند تا "کار تخلیه" آنان صورت بگیرد. به یهودیان هشدار داده شده بود در صورت سرپیچی از این دستور تیرباران خواهند شد.
ویکتوریا ایوانووا با یادآوری آن روزها به رادیو "دویچلند فونک" میگوید، که روز بعد خیل عظیمی از جمعیت در خیابانهای کییف به راه افتاد. از هر خانه یهودیان با اندک وسایلی که به همراه داشتند، بیرون آمده و به سمت مکان مقرر به راه افتادند. حدود ۳۰ هزار یهودی ساکن در کییف از جمله ویکتوریا و مادرش از دستور نازیها اطاعت کردند. او تعریف میکند: «ما همراه با دیگران به مرکز کییف رفتیم. هنگامی که تقریبا به بالای دره بابی یار رسیدیم، ناگهان صدای تیربارانها را شنیدیم.»
ویکتوریا و مادرش موفق میشوند، بدون آنکه کسی متوجه شود خود را از خیل جمعیت بیرون کشیده و مخفی شوند. سربازان اساس یهودیان به ویژه سالمندان، زنان و کودکان را به سمت بابی یار میبردند. آنها پس از رسیدن به دره یهودیان را مجبور به در آوردن لباسهاشان کرده و در دستههای دهتایی در لبه پرتگاه به صف کردند.
کورت ورنر، یکی از اعضای یگان ویژه 4a اساس در سال ۱۹۴۷ در دادگاه نورنبرگ جزئیات واقعه کشتار یهودیان را اینگونه شرح داد: «تیراندازها پشت سر یهودیان ایستادند و با شلیک تیر به گردنهاشان آنها را کشتند. هنوز هم وحشت یهودیان ایستاده بر لبههای دره را به خاطر دارم، زمانی که برای اولین بار تل جسدها را در ته دره میدیدند.»
یگان ویژه 4a که وظیفهاش "پاکسازی کثیفها" بود، جزو یکی از واحدهای گروه C اساس به شمار میرفت. این یگاندر ماههای پیش از کشتار "بابی یار" هم انجام چندین کشتار گروهی را به عهده گرفته بود.
وولفگانگ بنز، تاریخدان در مورد این یگان به رادیو "دویچلند فونک" میگوید: «این یگان به عنوان نیروی کشتار در زمان پیشروی به کار گرفته میشد تا در پشت جبهه نبرد در کنار به اصطلاح ارتش مبارز ’عناصر نامطلوب‘، ژنرالهای شوروی و یهودیها را از میان بردارد. این در واقع بخشی از برنامهریزی جنگ علیه اتحاد جماهیر شوروی بود.»
یگان 4a دو روز تمام از صبح تا فرا رسیدن تاریکی شب مشغول قتل عام یهودیان بود و اعضای آن به طور دقیق حساب کشتارها را نیز نگه میداشتند. آنها در پایان روز ۳۰ سپتامبر ۳۳ هزار و ۷۷۱ یهودی را به قتل رسانده بودند.
به گفته ولفگانگ بنز بعدها برای در امان داشتن اعصاب و روان سربازها روشهای سادهتری برای کشتار یهودیان به کار گرفته شد؛ از جمله به راهانداختن اتاقهای گاز در اردوگاه آشویتس.
پس از کشتار "بابی یار"، شهرهای ریگا و اودسا نیز به قتلگاه یهودیان تبدیل شدند. یگان ویژه اساس به هنگام عقبنشینی در تابستان سال ۱۹۴۳ تلاش کرد نشانههای کشتار در دره "بابی یار" را از بین ببرد. به کارگران اجباری یکی از اردوگاههای نازی که در همان نزدیکی قرار داشت، دستور داده شد اجساد دفنشده در بابی یار را از زیر خاک بیرون بکشند و بسوزانند. این کارگران در پایان مأموریت تیرباران شدند.
روز پنجشنبه (۲۹ سپتامبر/ ۸ شهریور) مراسم ۷۵مین سالگرد کشتار بابی یار در اوکراین با حضور یوآخیم گاوک رئیسجمهور آلمان برگزار میشود. در این مراسم پترو پروشنکو رئیسجمهور اوکراین، یانوش آدر رئیسجمهور مجارستان، دونالد توسک رئیس شورای اتحادیه اروپا و هیئتی از کنگره جهانی یهودیان مستقر در نیویورک شرکت خواهند کرد.
روایتهای سینمایی از هولوکاست و اردوگاههای مرگ
پرداختن به موضوع هولوکاست در قالب فیلم و آثار سینمایی کار دشواری است و این خطر وجود دارد که حاصل کار ابعاد این فاجعه را آنطور که باید و شاید روایت نکند. مروری بر روایتهای سینمایی از هولوکاست و اردوگاههای مرگ.
عکس: Imago/Zuma Press
برنده بحثبرانگیز اسکار
"پسر شائول" به کارگردانی لاسلو نمش که جوایز متعددی از جمله جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسیزبان را کسب کرده، تازهترین اثر سینمایی درباره هولوکاست است. با اکران این فیلم مجاری بار دیگر بحث درگرفته که چگونه باید به موضوع هولوکوست پرداخت و جنایتهایی که در اردوگاه مرگ یهودیان روی داده، به تصویر کشید. فیلم دو روز از زندگی شائول، زندانی مجارستانی در اردوگاه آشویتس را روایت میکند.
عکس: Imago/Zuma Press
"فهرست شیندلر"
فیلم "فهرست شیندلر"، ساخته استیون اسپیلبرگ که در سال ۱۹۹۳ اکران شد، از جمله فیلمهای موفق و پرفروشی است که درباره هولوکاست ساخته شده. این فیلم که جوایز زیادی از جمله جایزه اسکار بهترین فیلم و کارگردانی را به دست آورده، توانست نسل جوان را با سرنوشت یهودیان در دوران نازیها و فاجعه هولوکاست آشنا کند. فهرست شینلدر بر پایه زندگی واقعی اسکار شیندلر، صنعتگر آلمانی است که جان صدها یهودی را نجات داد.
عکس: picture alliance/United Archives
"شوآ"
هشت سال پیش از اکران فیلم "فهرست شیندلر" مستندی به نام "شوآ" به نمایش درآمد. کارگردانی این مستند ۲ قسمتی را کلود لنزمان (تصویر) برعهده داشت. او در این مستند میکوشد که فاجعه هولوکاست را از زبان خود قربانیان روایت کند و بیننده را با محلهای این جنایت آشنا سازد. فیلم "شوآ" نیز جوایز زیادی از جمله در جشنواره فیلم برلین دریافت کرد.
عکس: picture-alliance/dpa/S.Hoppe
"شب و مه"
آلن رنه، فیلمساز فرانسوی یکی از نخستین کارگردانی است که تماشاگران سینما را با پدیده فاجعهآمیز هولوکاست و اردوگاههای مرگ یهودیان آشنا کرد. فیلم "شب و مه" به کارگردانی او ده سال پس از سقوط رژیم نازی ساخته شد. این مستند ۳۲ دقیقهای، زمینهای متروک اردوگاههایی چون آشویتس را به تصویر میکشد و در حین آن، زندگی زندانیان و اسیران داخل اردوگاه را توصیف میکند.
عکس: absolut Medien GmbH
"شر رادیکال"
برخی از علاقمندان سینما فیلمهای مستند را تنها قالب مناسب و مشروع برای پرداختن به موضوع هولوکاست میدانند. اشتفان روزیتسکی، کارگردان اتریشی در سال ۲۰۱۳ مستندی تحت عنوان "شر رادیکال" ساخت. او در این مستند ۹۶ دقیقهای این پرسش را مطرح میکند که "شر رادیکال" در دوران ناسیونال سوسیالیسم چگونه در ذهن انسانها شکل گرفته و چگونه باید در قالب فیلم و آثار سینمایی به این پدیده پرداخت.
عکس: W-film/Benedict Neuenfels
"برهنه در میان گرگها"
فیلم "برهنه در میان گرگها" که بر اساس رمانی به همین نام، نوشته برونو آپیتس ساخته شده، یکی از نخستین آثار سینمایی در آلمان شرقی سابق است که به موضوع هولوکاست و جنبش مقاومت ضدفاشیستی میپردازد. "برهنه در میان گرگها" در سال ۱۹۶۳ به نمایش درآمد و کارگردانی آن را فرانک بایر برعهده داشت. پرداختن به مقاومتهای ضدفاشیستی در آن زمان همخوان و هممسیر با ایدئولوژی آلمان شرقی بود.
عکس: Bundesarchiv/Bild 183-A0816-0001-001
روایتی از یک زندگی آلمانی
در آلمان غربی نیز در دهههای گذشته فیلمهایی درباره هولوکاست ساخته شد. فیلم "روایتی از یک زندگی آلمانی" (محصول ۱۹۷۷) به زندگی رودولف هُس (Rudolf Höß) میپردازد که افسر اساس بود فرمانده اردوگاه کار و مرگ آشویتس. کارگردانی این فیلم قوی را تئودور کوتولا برعهده داشت.
عکس: picture-alliance/KPA
"دربان شبانه"
لیلیانا کاوانی، کارگردان ایتالیایی در سال ۱۹۷۴ با فیلم "دربان شبانه" دوستداران سینما را شوکه کرد. او در این فیلم رابطه آزارگری – آزارخواهی جنسی میان یک بازمانده اردوگاه مرگ با یک افسر پیشین اساس نازی را به تصویر میکشد. ترکیب اردوگاه مرگ و سکس نه تنها سردرگمی و واکنش غریب تماشاگران را به دنبال داشت، بلکه با مخالف نهادهای دولتی روبرو شد و اکران آن مدتی ممنوع بود.
عکس: picture-alliance/Mary Evans Picture Library/AVCO Embassy/Ronald Grant Arch
"یعقوب کذاب"
فرانک بایر حدود یک دهه پس از ساختن فیلم "برهنه در میان گرگها" بار دیگر سراغ موضوع هولکاست رفت و فیلم "یعقوب کذاب" را بر اساس رمان یورک بکر ساخت. این فیلم با استقبال درخور توجه تماشاگران و منتقدان روبرو شد و افزون بر کسب جایزه خرس نقرهای برلیناله نامزد دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی زبان بود.
عکس: ullstein bild - KPA
"هولوکاست"
بیشترین سروصدا در دهه هفتاد میلادی را نه آثار سینمایی که سریالی چهار قسمتی به نام "هولوکاست" به پا کرد. این مجموعه آمریکایی در سال ۱۹۷۸ ساخته و در تلویزیون آلمان نیز پخش شد. "هولوکاست" بحثهای گوناگونی را در آلمان درباره جنایتهای نازیها به دنبال داشت، به ویژه آنکه بسیاری از صحنههای آن رویدادهای اردوگاههای کار و مرگ یهودیان در دوران نازیها را روایت میکند.
عکس: Bertz + Fischer Verlag
"انتخاب سوفی"
مریل استریپ، ستاره هالیوود که در مجموعه تلویزیونی "هولوکاست" بازیگری کرده بود، در سال ۱۹۸۲ بار دیگر در اثری در این باره حضور یافت. استریپ در فیلم "انتخاب سوفی" نقش زنی جوان و زیبا را بازی میکند که از اردوگاه نازیها جان سالم بدر برده ولی دو فرزندش را از دست داده است. این ستاره هالیوود به خاطر درخشش در این فیلم جایزه اسکار بهترین بازیگر نقش اول زن را به دست آورد.
عکس: picture-alliance/United Archives/IFTN
"اروپا اروپا"
"اروپا اروپا" که آنییژکا هولند، فیلمساز لهستانی آن را کارگردانی کرده، فیلمی در ژانر درام جنگی است. در این فیلم صحنههایی از وضعیت و سرنوشت یهودیان در اردگاههای کار اجباری و مرگ در دوران نازی دیده نمیشود. در حالیکه این فیلم در کشورهای انگلیسیزبان با استقبال روبرو شد، منتقدان فیلم در آلمان بر این باور بودند که "اروپا اروپا" با رویکردی بیش از اندازه سرگرمکننده با موضوع هولوکاست برخورد میکند.
عکس: picture-alliance/kpa
"زندگی زیبا است"
فیلم "زندگی زیبا است"، ساخته روبرتو بنینی از معدود تلاشهای فیلمسازان برای پرداختن به موضوع هولوکاست در قالب طنز و کمدی بوده است. این فیلم که جوایز پریشماری از جمله جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسیزبان را به دست آورد، بیست و ششمین فیلم برتر تاریخ سینما در فهرست معتبر سایت IMDb شناخته شده است.
عکس: picture-alliance/dpa
"پیانیست"
فیلم "پیانیست" (محصول ۲۰۰۲)به کارگردانی رومن پولانسکی بر اساس داستان واقعی زندگی پیانیست یهودی، ولادیسلاو اشپیلمان در دوران جنگ جهانی دوم در لهستان و اشغال این کشور توسط رژیم نازی، ساخته شده است. این فیلم جایزه نخل طلایی جشنواره کن و همچنین سه جایزه اسکار به دست آورد، از جمله جایزه اسکار بهترین کارگردانی و بهترین بازیگر نقش اول مرد برای آدرین برودی (تصویر).
عکس: imago stock&people
"بیسرنوشت"
فیلم "بیسرنوشت" (محصول ۲۰۰۵)، نمونهای ناموفق و منفی از پرداختن به رویدادهای اردوگاههای مرگ است. این فیلم مجاری زندگی نوجوان ۱۴ سالهای در مجارستان جنگ جهانی دوم را روایت میکند که پس از اینکه به یک اردوگاه کار اجباری فرستاده میشود، دچار تحول میشود. به اعتقاد منتقدان تصاویر گاه رومانتیک این فیلم تماشاگر را گیج و سردرگم میکند.