سیل و خشکی ناشی از تغییرات جوی، شرایط رشد بسیاری از گیاهان حیاتی را دگرگون ساخته است. بزرگ‌ترین نهادهای جهانی‌جلوگیری از انقراض گونه‌های گیاهی، اکنون درصد برآمده‌اند با همکاری یکدیگر، امر حفظ گیاهان و گونه‌های در حال نابودی را با ذخیره‌ی ژنیتکی آن‌ها در "بانک‌های بذری" گسترش دهند.

دو تشکل "گروه مشاور نهاد جهانی پژوهش‌های کشاورزیCGIAR " و "سازمان بین‌المللی حفظ تنوع گونه‌ها GCDT " به این منظور بودجه‌ای معادل ۱۰۹ میلیون دلار آمریکایی در نظر گرفته‌اند که ظرف ۵ سال آینده در جهت گسترش ذخیره‌ی بذری هزینه کنند. "پناه‌گاه برودتی" جزیره‌ی نروژی اشپیتز‌برگ که حدود ۱۵۰۰ کیلومتر از قطب شمال فاصله دارد، یکی از این طرح‌هاست که به "کشتی نوح حفظ گیاهان" نیز معروف شده است.

دولت نروژ و سازمان GCDT مسئول اداره‌ی این پناه‌گاه هستند که بانک‌های بذری را در صورت وقوع بدترین فاجعه‌های طبیعی و غیرطبیعی مانند حملات تروریستی، انفجار بمب، زلزله، سیل و... تا هزار سال حفظ خواهد کرد.

پناه‌گاه بذرهای نادر

پرفسور رولاند فن بوتمز، کارشناس امور ژنتیک و کشت گیاهی از دانشگاه کشاورزی سوئد از نادر کسانی ‌است که اجازه‌ی گشودن در این "صندوق عظیم حفظ بذرها" را که به سالنی مستطیل‌شکل شبیه است، دارد. او در این رابطه می‌گوید: «درجه‌ی برودت این سالن منهای ۱۷ درجه است. ما می‌خواهیم آن را به منهای ۱۸ درجه که برای حفظ بذرها بسیار مناسب است، برسانیم. این کار چند سالی طول می‌‌کشد.»

به گفته‌ی این کارشناس، در این پناهگاه که سه سالن مشابه برای ذخیره‌ی بذرها در آن تعبیه شده، تنها چند بار در سال گشوده می‌شود.
در قفسه‌های نصب‌شده در این سالن‌ بزرگ، بشکه‌ها و مخازن شماره‌گذاری‌شده انبار شده‌اند. تنها در یکی از این سالن‌ها، حدود ۵۲۰ هزار گونه برنج از سوریه، آمریکا و کشورهای دیگر گردآوری شده‌اند. این گونه‌ها، نیمی از فضای سالن را اشغال کرده‌ است. پرفسور فن بوتمز می‌گوید: «وقتی همه‌ی این سه سالن پرشد، آن‌وقت می‌توانیم بگوییم که همه‌ی بذرهای موجود در جهان را ذخیره کرده‌ایم.»

گزینش طبیعی و انسانی، عامل نابودی بذرها

فهرست بذرهایی که تاکنون در این پناهگاه گردآوری شده، در صفحه‌ی معرفی جزیره‌ی اشپیتز‌برگ در اینترنت انتشار یافته است. خود بذرها، دارائی "اداره‌های حفظ بذر" کشورهای مختلف است که مسئولان آن‌ها، برای حفاظت به این پناه‌گاه فرستاده‌اند. در این سالن‌ها، تنها بذر دوم گیاهان نگهداری می‌شوند و اصل آن به مالک اولیه پس داده می‌شود تا در صورت وقوع فاجعه‌های طبیعی و غیرطبیعی، نمونه‌ای از بذر حفظ شده باشد.

پرفسور فن بوتمز در رابطه با اهمیت حفظ گیاهان حیاتی به عوامل نابودکننده‌ی آن‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «فاجعه‌هایی مثل زمین‌لرزه‌‌ی هائیتی، امروزه در همه‌ی دنیا رخ می‌دهد. جنگ‌های داخلی هم همیشه این‌گوشه و آن گوشه، براه است.» به نظر این استاد رشته‌ی کشاورزی که خود در برخی از مناطق قرقیزستان و تاجیکستان مشغول گردآوری بذرهایی است که در خطر انقراض قرار دارند، بسیاری از گونه‌های گیاهی حتی بدون وقوع این بلایای طبیعی و غیرطبیعی از میان رفته‌اند.

رولاند فن بوتمز در این رابطه می‌گوید: «از ۱۰ هزار سال پیش، دو نوع گزینش طبیعی و ساخته‌ی دست انسان وجود داشته است. بهترین نمونه، بذر جو و گندم بومی است که از ۱۰هزار سال پیش، بر حسب شرایط زیستی و آب و هوای این و آن منطقه به‌وجود آمدند و گسترش پیدا کردند.» این کارشناس امور کشاورزی، علاوه بر تاثیر عامل طبیعی بر نوع گزینش، به عامل انسانی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «دهقانان با کاشت بذر دانه‌های پرورشی که از سابقه‌ی ژنتیک نه چندان طولانی‌ای برخوردارند، باعث انقراض برخی از بذرها می‌شوند.» در سال‌های گذشته، بیش از ۷۰ هزار گونه‌برنج تنها در آسیا به این دلیل از بین رفته است.

بهره‌مندی از بانک‌های بذر در شرایط عادی

مسئولان "کشتی نوح گیاهان" بر این باورند که تلاش‌های آنان، تنها هنگام بروز فاجعه ‌مثمر ثمر نیست و فعالیت‌های این پناه‌گاه بذری در حال عادی نیز، نتایج ارزنده‌ای ببار ‌آورده است. این امر به‌ویژه در زمینه‌ی اتخاذ سیاست‌ها و تدابیر لازم برای تامین مواد غذایی مورد نیاز کشورها‌ موثر واقع شده است. استاد دانشگاه سوئد، به عنوان مثال به تازه‌ترین نتایج آمار "موسسه‌ی امور کشاورزی و تغذیه سازمان ملل" اشاره می‌کند و می‌گوید: «جهان باید تولید مواد غذایی را تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۷۰ درصد افزایش دهد. هم‌زمان مساحت زمین‌های کشاورزی به دلایل گوناگون کاهش می‌یابد.» به‌نظر این پرفسور، تجربه‌هایی که در پرورش گیاه و بذرهای گیاهان حیاتی در چارچوب ایجاد "صندوق عظیم حفظ بذرها" صورت گرفته، می‌توانند در اتخاذ چنین سیاست‌هایی، نقش تعیین‌کننده بازی ‌کنند.

از سوی دیگر تغییرات جوی، چالشی برای امور کشاورزی است . در بسیاری از مناطق، زمین با خشکی و خشک سالی روبروست و در مناطق دیگر، ریزش باران شدت می‌یابد. در نتیجه آفات گیاهی جدیدی پدید می‌آیند و بر شمار ضایعات گیاهان نیز افزوده می‌شود. پرفسور رولاند فن بوتمز، در این رابطه می‌گوید: «ما برای مقابله با این تغییرات، به گونه‌گونی ژنتیک نیاز داریم.»

اقدامات اساسی برای حفظ گیاهان

پژوهش در باره‌ی گیاهان حیاتی، گونه‌های در حال انقراض و مسئله‌ی حفظ ذخایر ژنتیكی در جهان از سال ۱۹۶۰ به‌طور جدی مطرح شد و به تدریج سازمان‌ها و نهادهایی در جهت حفاظت از ذخایر گیاهی جهان شکل گرفت. از جمله اقداماتی كه این نهادهای بین‌المللی انجام داده‌اند، تشكیل بانك‌های ژن گیاهی، تعیین مناطق حفظ ذخایر ژنتیكی و كاشت گونه‌های در حال انقراض در باغ‌های گیاه‌شناسی بوده است.

"کشتی نوح گیاهان" در جزیره‌ی اشپیتز‌برگ نروژ در سال ۲۰۰۸ گشایش یافته است. دولت نروژ برای تاسیس این "صندوق عظیم حفظ بذرها"، تا کنون بیش از ۳ میلیون و ۶۰۰ هزار یورو هزینه کرده است. تمام کشورهای جهان می‌توانند بذر گیاهان قابل حمایت خود را در سالن‌های سه‌گانه‌ی این پناهگاه انبار کنند و هر زمان که اراده کردند، آن‌ها را پس بگیرند. این کشتی در واقع، انبار مرکزی ۱۴۰۰ بانک بذری است که در حال حاضر در سراسر جهان وجود دارد.