جرگلان منطقه‌‌ای است در خراسان شمالی. منطقه‌ای که پرده از ابعاد بحران آب در کشور بر می‌گیرد. نه تنها کشاورزی در این منطقه در اثر کم‌آبی شدیدا آسیب دیده است، بلکه حتی اهالی این منطقه به آب آشامیدنی نیز دسترسی ندارند.

منطقه جرگلان ۳۵ روستا را در بر می‌گیرد. همه روستاهای این منطقه با مشکل کم آبی روبه‌رو هستند. وظیفه تهیه آب آشامیدنی به یک وظیفه عمومی بدل شده است. برای تهیه آب باید راهی نسبتا طولانی طی کرد.

عکسی که نیازی به توضیح ندارد. کمبود آب و بحران ناشی از آن به یکی از معضلات اجتماعی ایران بدل شده است.

آب آشامیدنی این منطقه توسط تانکرها تامین می‌شود. تانکرهایی که یک بار در هفته گذرشان به این منطقه می‌افتد. گاهی اتفاق می‌افتد که در آمدن تانکر آب وقفه ایجاد می‌شود و مردم برای دسترسی به چند لیتر آب آشامیدنی باید دو هفته منتظر بمانند.

خشکسالی در منطقه جرگلان سال به سال در حال پیشرفت است. بحران کم آبی و عدم دسترسی به آب آشامیدنی یکی از مشکلات بزرگ مردم این منطقه است. چندی پیش، علاءالدین بروجردی از اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس از پدیده بحران کم آبی در خراسان سخن گفته بود.

علاءالدین بروجردی نسبت به حاد بودن وضعیت حاکم بر آبرسانی در کشور به مسئولان هشدار داده بود. او که از اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس است به خبرنگار ایسنا گفته بود: «بحران آب عملا وارد مقوله امنیتی شده است و ما ناگزیر شدیم در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی کمیته امنیت آب را تشکیل دهیم، با این وجود در بسیاری از رودخانه‌های کشور فاضلاب وارد آب می‌شود و آب سالم را از بین می‌برد.»

به موازات گسترش خشکسالی، آب‌های دو رودخانه چندیر و اترک نیز به طور مداوم کاهش می‌یابد. کاهش آب این دو رودخانه تاثیری قابل ملاحظه بر سطح زمین‌های کشاورزی در این منطقه داشته است. به این ترتیب، بحران آب در جرگلان به موازات بحران امنیتی، بدل به بحران معیشتی نیز شده است.

بحران آب در ایران، بحرانی فراگیر است. به‌موازات گسترش خشکسالی و کاهش سطح آب رودخانه‌ها، موضوع آلودگی آب رودخانه‌ها نیز بر دامنه این بحران می‌افزاید. در اثر ورود آلاینده‌ها، وضعیت رودخانه کشف‌رود نیز بسیار بحرانی شده است. بحران به حدی است که مسئولان کارگروهی به نام "نجات کشف‌رود" راه اندازی کرده‌اند.

در حاشیه شهرهای بزرگ تراکم جمعیتی زیادی ایجاد می‌شود. مدیریت نامناسب برای انتقال فاضلاب و جمع‌آوری زباله‌های شهری بنا بر قاعده برنامه‌ای ندارند. از این رو بسیاری از این آلاینده‌ها یا در پیرامون کلان‌شهرها کوه‌های زباله را پدید می‌آورند، یا وارد بستر و حریم رودها می‌شوند.

شهرداری کلان‌شهرها به جای چاره‌جویی برای مقابله با معضل آلاینده‌ها و زباله‌ها معمولا ماموران خود را به حاشیه شهر‌ها می‌فرستد تا با برچیدن حصیرآبادها و کپرنشین‌ها مشکل را "حل" کنند. به عنوان نمونه در جریان "پاک‌سازی" و "بازپس‌گیری" حریم کشف‌رود در خراسان، درگیری‌های شدیدی میان کارگران شرکت آب و حاشیه‌نشینان روی داد که منجر به دخالت ماموران انتظامی شد.

علاءالدین بروجردی، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس به جای نشان دادن آدرس صحیح مشکل در حاشیه‌ شهرها، حاشیه‌نشینان را مسئول نابسامانی‌ها معرفی می‌کند. بروجردی: «مردم این مناطق افرادی هستند که برای کسب درآمد و ادامه زندگی‌شان در این مناطق سکونت می‌کنند، اما این کج‌راهه است و هم به خودشان ضرر می‌زنند، هم به مردم ضرر می‌زنند و هم مشکلات فراوانی درست می‌کنند.»

عکس‌های تکاندهنده منطقه جرگلان بازتاب گوشه‌ای از مشکل است. بحران آب که دربرگیرنده دو پدیده کم‌آبی و بی‌آبی است، تقریبا به همه کشور مربوط می‌شود. در تیرماه سال جاری به عنوان نمونه ساکنان روستای جغتای سبزوار با نیروهای انتظامی درگیر شدند که منجر به کشته شدن یک نفر و زخمی شدن ۱۲ نفر گشت. موضوع این درگیری، حفر یک چاه آب بود!

زمانی در توصیف تهران گفته بودند که این شهر "قریه‌ای بد آب و هوا" است که "تابستان‌هایی گرم" دارد. در این قریه تنها پناه ساکنان برای فرار از گرما در چله تابستان، درختان چناری بود که جزو پوشش طبیعی بومی تهران به شمار می‌رفتند. چنارهای تهران چنان ارج و قربی داشتند که برخی نظیر چنار عباسعلی، چنار پنجعلی و چنار قریه بریانک حتی به زیارتگاه تبدیل شده بودند.

روایت می‌کنند رضا شاه چنان عشقی به چنارهای خیابان پهلوی (ولی‌عصر) داشت که شخصا فرمان مشخصی برای نگهداری و آبیاری آنان داده بود. چنارهای این خیابان که جزو میراث طبیعی شهری تهران به حساب می‌آیند، در این سال‌ها چنان قربانی بی‌مهری و کم‌توجهی شده‌‌اند که یکی پس از دیگری پوک شده‌اند و از آن همه درختان کهن‌سال سربلند اینک تنها تنه‌های قطع‌شده‌شان باقی مانده که شهروندان تهرانی با دیدنشان آه حسرت سر دهند.

تهرانِ "چنارستان" دیروز چند سالی می‌شود که بیشتر به یک "چمن‌ستان" تبدیل شده است. چمن‌کاری در پایتخت به رغم بحران هشداردهنده‌ی آب و خشکسالی در سال‌های گذشته با جدیت توسط شهرداری تهران انجام شد؛ کاری که هنوز هم به رغم انتقادات وسیع کارشناسان محیط زیست ادامه دارد.

کاشت و نگهداری چمن به هزینه زیاد و منابع آبی فراوان نیاز دارد. پرویز کردوانی که به او پدر جغرافیای ایران لقب داده‌اند، در مصاحبه‌ای گفته بود: «چمن برخلاف درخت نه تنها قدرت تصفيه هوای آلوده شهرها را ندارد، بلكه چمن كه دارای هزينه زياد و نيازمند آب فراوان است، تبديل به زباله می‌شود.»

محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تاریخ‌دان و پژوهشگر فقید پرآوازه، حدود ۵۰ سال پیش در مقاله‌ای که در مجله یغما به چاپ رسید، نوشت: «اصولا چمن گیاه پرخرجی است، هر متر مربع آن مبالغ زیادی خرج بر می‌دارد. در کشورهای خشک شرقی که قطره قطره آب را به زحمت از آسمان پایین می‌کشند و از چاه بالا می‌آورند و در لوله‌ها راه می‌اندازند، مصرف روزانه آن برای چمن‌کاری یک نوع اسراف و ولخرجی است.»

باستانی پاریزی در مقاله خود توصیه کرده بود: «باید درخت کاشت، زیرا در برابر آفتاب سوزان بی‌انتهایی که سالی اقلا ده ماه بی‌امان می‌تابد احتیاج به سایه داریم. شاید متوجه نشده باشید که در دشت‌های بی‌کران، یک تک درخت چگونه جان مسافران را نجات می‌بخشد و چه همایون است درختی که بتوان ساعتی در سایه آن رخت برد.» به گفته او با آبی که صرف چمن می‌شود، اگر صرف درخت می‌شد، "همه اطراف شهرها را می‌شد جنگل کاشت."

ایالت کالیفرنیای آمریکا که با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند، از سال‌ها پیش قوانین سفت و سختی را برای چمن‌کاری خانه‌های مسکونی و دفاتر تجاری وضع کرده است. در چارچوب طرح‌هایی مثال‌زدنی، مردم از جمله به کاشت گیاهانی که به مصرف آب کمتری نیاز دارند یا چمن مصنوعی تشویق شدند.

معضل چمن‌کاری به تهران ختم نمی‌شود. در بسیاری از شهرهای کشور نیز به رغم خشکسالی هشداردهنده همچنان چمن در زیباسازی شهری به کار برده می‌شود. برای آبیاری هر مترمربع چمن در تهران به ۹ لیتر آب نیاز است. با اینکه چند سال پیش بخشنامه‌ای مبنی بر ممنوعیت چمن‌کاری به شهرداری‌های تهران ابلاغ شد، اما کاشت چمن در پروژه‌های جدید شهری نظیر شهر آفتاب یا باغ کتاب ادامه دارد.

شهرداری منطقه ۷ تهران سال گذشته اعلام کرد که به جای چمن، ۲ هزار متر مربع گیاهان مقاوم در برابر کم‌آبی کاشته است. به گفته یک مقام مسئول میزان چمن‌کاری در این منطقه ۱۵ هزار هکتار بوده است. قرار است در عرض ۵ سال از وسعت چمن‌ها در این منطقه (به جز بوستان‌ها) کم شود و به جای آن گیاهان مقاوم در برابر کم‌آبی نظیر زرشک یا ابری نقره‌ای کاشته شود.

چند صد سال پیش ایرانی‌ها با باغ‌های دلگشای خود در شیراز، کرمان یا یزد جهانگردان اروپایی را دوچندان شیفته معماری سنتی خود کردند. در هیچ گوشه از این باغ‌ها خبری از چمن نبود و به جای آن درختان بودند که با سایه‌های بلند خود فرصت استراحت را برای مردمان خسته و هلاک از گرما فراهم می‌کردند.