کوچ نخبگان از ایران؛ جای خالی بهرهوری از سرمایههای انسانی
۱۴۰۲ اردیبهشت ۲۰, چهارشنبه
آخرین سالنامه رصدخانه مهاجرتی ایران آماری تامل برانگیز از مهاجرت دانشجویان، دانش آموختگان و نیروی ماهر ارائه میدهد. نبود فرصتهای شغلی و تحقیقی در کنار بیثباتی اقتصادی و سیاسی از دلایل ترک کشور معرفی میشوند.
تبلیغات
سال ۲۰۰۰ آمار دانشجویانی که ایران را ترک کردند، ۱۷هزار نفر بوده و این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۶۶هزار رسیده است. جهشی ۷۵درصدی در خروج سرمایههای اجتماعی که معلول بسیاری علتهاست؛ از جمله اشتغال نامناسب یا فقدان بسترهای بهرهوری.
ارقام یاد شده را رصدخانه مهاجرتی ایران در آخرین سالنامه خود منتشر کرده است. این مرکز پژوهشی که ذیل دانشگاه شریف فعالیت دارد، از سال ۱۳۹۹ بیلان خروج نخبگان از کشور را دستهبندی و تحلیل میکند.
مهاجرت نخبگان از ایران سالهاست جامعهشناسان، اقتصاددانان و محافل دانشگاهی را به خود مشغول کرده و رسانهها گاه از این روند تحت عنوان "سونامی مهاجرت" یاد میکنند. ایران مدتهاست در صدر کشورهایی قرار دارد که دانشجویان و دانشآموختگان آن جذب مراکز آکادمیک یا تحقیقی کشورهای جهان اول میشوند یا مشاغلی متناسب با کارآمدی و تخصص خود مییابند.
محمد مقیمی، رئیس دانشگاه تهران، فقدان فرصتهای شغلی و عدم همگرایی بین دانشگاه و عرصه صنعت و کسب و کار را عامل عمده این خروج دانسته و گفته است: «ما خواهان جهتگیری جدید در مورد اشتغال فارغالتحصیلان خود هستیم. امروز واگرایی عجیبی در بخشهای مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور به وجود آمده که در نهاد دانشگاه هم مشاهده میشود.»
مقیمی افزوده که بیش از ۲۱۰۰ عضو هیأت علمی برجسته، ۱۰ هزار دانشجوی دکتری و ۱۸ هزار دانشجوی کارشناسی ارشد و نزدیک به ۱۵ هزار دانشجوی کارشناسی، توان بازدهی و نقشآفرینی خود را در "عملکردهای جزیرهای" از دست میدهند.
جان کلام او این است که زمینهای برای نگه داشتن نخبگان فراهم نیست: «... پرورش نیروی انسانی ما در تراز استاندارد جهانی است، دانشگاههای ما اقدامات قابل قبولی در حد استانداردهای جهانی دارند... راهکارها نباید فقط روی کاغذ بمانند بلکه باید عملیاتی شوند. ما دچار بیعملی در عرصه اجرایی و مدیریتی هستیم و بعضی از مدیران ما حاضر نیستند چالشهای اجرا را بپذیرند. برخی هم روش اجرا را نمیدانند.»
طبق آمار، از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱، سالی حدود ۸۶ هزار ویزا یا اجازه اقامت غیرگردشگری برای شهروندان ایرانی صادر شده و مهاجرت دانشجویان از طریق رویداد تحصیلی یا بورس نیز چهار برابر شده است.
در سال ۲۰۲۰ رتبه ایران در بیلان جهانی مهاجرت ۱۷ بوده و ۲هزار روادید تاسیس استارتاپ و کارآفرینی در فاصله ۲۰۱۹ تا نیمه ۲۰۲۲ برای خوداشتغالی، کارآفرینی و سرمایهگذاری در کانادا و بریتانیا صادر شده است.
روزنامه "انتخاب" مینویسد: «این آمار یعنی پول، سرمایه و ایده استارتاپی در کشورمان وجود داشته، اما جذابیت آن طرف آب برای کار بیشتر بوده است. با یک حساب سرانگشتی و بررسی میزان مبالغ موردنیاز سرمایه گذاری در این کشورها میتوان ارقام فاجعه آمیز خروج سرمایه از کشور را استخراج کرد؛ اعداد و ارقامی که احتمالا سرمان موقع شنیدن آن سوت میکشد. اما عقل میگوید، ضرر و خسران این اعداد و ارقام حتی به اندازه سر سوزنی از ارزش و اندازه خروج سرمایههای انسانی کشور نیست.»
مهاجرت و بیثباتی سیاسی و اقتصادی
بر پایه نظرسنجی مرکز افکار سنجی کیو (کیو آنالتیکز) که آذر ۱۴۰۰منتشر شد ۳۳ درصد از پرسششوندگان گفته بودند، مایلند از ایران مهاجرت کنند و ۸۰ درصد آنها دستیابی به موقعیت اقتصادی بهتر یا خروج از موقعیت بد اقتصادی را انگیزه تمایل خود به این کار عنوان کرده بودند.
آمار مهاجرت از ایران در حالی جهش ۷۵درصدی کرده که شمار زیادی از نخبگان و دانش آموختگان به دلیل افزایش هزینههای تحصیلی ناشی از نرخ برابری ریال و دلار و نیز محدودیتهای ویزایی آمریکا، از کوچ بازماندهاند. در عین حال، به همان نسبت که وضعیت اقتصادی و اجتماعی در ایران بدتر شده، گروههای تازهای عزم مهاجرت میکنند و دیگر نه فقط به اروپا، کانادا یا آمریکا، بلکه به امارات، عمان یا عربستان.
بر اساس آمار، ۱۶۰ متخصص قلب از پاییز ۱۳۹۹ تا پاییز ۱۴۰۰ از ایران مهاجرت کردهاند و در همین مدت ۳۰هزار کادر درمان از دانشکدههای علوم پزشکی، برای مهاجرتهای احتمالی، گواهی "عدم سوءپیشینه" خواستهاند. در این فاصله و طبق اعلام دبیر خانه پرستار دو هزار پرستار به دلیل دریافتیهای غیرعادلانه، تبعیض و ناامنیشغلی جذب مراکز درمانی کشورهای دیگر شدند. طبق اعلام رئیس شورای هماهنگی نظام پزشکی ایران، در سال گذشته بیش از ۸۰۰ ماما به خارج از کشور مهاجرت کردهاند.
یک سال قبل و زمانی که جنبش اعتراضی کنونی ایران را فرا نگرفته بود، تحقیق رصدخانه مهاجرت ایران، حاکی از تمایل ۷۰درصد از تحصیلکردگان، پژوهشگران و پرستاران ایرانی به ترک کشور بود. این تحقیق علت امر را بیثباتی اقتصادی و ناخشنودی از شیوه مملکتداری در جمهوری اسلامی عنوان میکرد.
رسانهها و محافل نزدیک به حاکمیت جمهوری اسلامی، آمار صعودی مهاجرت از ایران را "سیاهنمایی" مینامند و منکر چنین فرآیندی میشوند. همزمان نهادها و دستگاههای مختلف میکوشند برای مهاجرت معکوس برنامهریزی کرده و مشوقهایی ارائه دهند. امری که با فضای امنیتی موجود و بیثباتی سیاسی کمترین پشتوانهای ندارد.
تجارت نیوز مینویسد، کوچ هر ایرانی بیانگر خروج ۱۲۰ هزار دلار از کشور است و آمار مهاجرت در طول سالهای آینده و با ثبت خروجیهای تازه، افزایش خواهد یافت.
ریشه در ایران، موفق در آلمان
ایرانیها زمانی بعنوان پزشکان ماهر و قالیفروشان زبردست در آلمان شهرت داشتند. پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ و در دهه ۱۹۸۰ موج مهاجران تحصیلکردهی ایرانی وارد آلمان شدند. دستچینی از مهاجران موفقی که ریشه در ایران دارند.
عکس: DW/G. Schließ
نوبی طلایی یازده ساله بود که با خانودهاش به آلمان آمد. او در آکادمی مد برلین "Esmod" تحصیل کرد. با ارائه اولین کلکسیون و کشف استعدادش به سرعت تحت "برنامه حمایتی شورای مد آلمان" قرار گرفت و حالا هفتهنامه معتبر اشپیگل در مورد این طراح ایرانی مینویسد: «نوبی طلایی نماینده جدید مد "Made in Germany" در دنیا است.
عکس: DW/G. Schließ
نوید کرمانی اندیشمند و شرقشناس مشهور از پدر و مادری ایرانی در شهر زیگن متولد شده و دوتابعیتی است. سخنرانی او در مجلس آلمان به مناسبت ۶۵ سالگی تدوین قانون اساسی این کشور تحسین فراوانی برانگیخت. کرمانی جوایز بسیاری دریافت کرده که "جایزه صلح انجمن نشر و کتاب آلمان" یکی از مهمترین آنهاست. مقالهها و آثار کرمانی مرتب در نشریات آلمانی به چاپ میرسند.
عکس: DW/J. Kürten
انیسه امانی کمدین مشهور آلمان، متولد سال ۱۹۸۵ در تهران است. پدر او ادبیات و علوم انسانی در دانشگاه تهران تحصیل کرده و مادرش نیز پزشک بود. او رشته علوم قضایی را رها کرد تا ادبیات بخواند و یک سال هم به عنوان مهماندار هواپیما کار کرد. برنده جایزه بهترین کمدین سال ۲۰۱۵ آلمان در شو تلویزیونی اختصاصی خود بر ایرانی بودنش تاکید بسیار دارد و گاهی هم "سربهسر" پدر و مادر چپگرایش میگذارد.
عکس: picture-alliance/dpa/Kaiser
امید نوریپور متولد ۱۹۷۵ در تهران است و در سال ۱۹۸۸ با خانوادهاش به آلمان مهاجرت کرد. او در رشتههای جامعهشناسی، فلسفه و اقتصاد تحصیل کرده و از سال ۱۹۹۶ به عضویت حزب سبزها درآمد. نوریپور از سپتامبر سال ۲۰۰۶ به جای یوشکا فیشر در لیست انتخاباتی سبزها به مجلس آلمان راه یافت.
عکس: picture-alliance/dpa
یاسمین طباطبایی متولد ۱۳۴۶ در تهران است که در پی انقلاب با خانواده به آلمان مهاجرت کرد. او خواننده، ترانهسرا و هنرپیشهایست که تاکنون در ۴۴ فیلم سینمایی ایفای نقش کرده. به او سه جایزه سینمایی اهدا شده و در سال ۲۰۰۸ نیز اسکار دوبله را دریافت کرده است.
عکس: picture-alliance/dpa/C. Jaspersen
آلکساندر نوری در سال ۱۹۷۹ در شهر "بوکستههوده" از پدری ایرانی و مادری آلمانی به دنیا آمد. او فوتبال را از سن ۶ سالگی در باشگاههای محلی تجربه کرد تا اینکه در سال ۱۹۹۴ در سن ۱۵ سالگی به تیم نوجوانان وردر برمن پیوست. او در لیگ دسته دوم آلمان توپ میزد و در تیم ملی نوجوانان آلمان نیز حضور داشت و بعنوان مربی ورددربرمن در بوندس لیگا نیز فعالیت کرده است.
عکس: picture-alliance/dpa/C. Jaspersen
گلینه عطایی در سال ۱۹۷۴ در تهران متولد شد و ۵ ساله بود که خانودهاش به آلمان مهاجرت کرد. گزارشگر ارشد شبکه اول تلویزیون آلمان تاکنون موفق به دریافت ۷ جایزه معتبر ژورنالیستی شده است. گلینه عطایی در سال ۲۰۱۴ به عنوان ژورنالیست برتر سال برگزیده شد.
عکس: picture-alliance/dpa/Daniel Bockwoldt
امیر روغنی یازده ساله بود که خانوادهاش او را تنها به آلمان فرستادند. او در پرورشگاه زندگی کرد، درس خواند و حالا صاحب یکی از بزرگترین شرکتهای تولید برق خورشیدی با فروش ۳۵ میلیون یورو در سال و ۱۵۴ کارمند است.
عکس: DW/H. Kermani
ایزابل شایانی از مادری آلمانی و پدری ایرانی که به عنوان پزشک در آلمان کار میکرد در سال ۱۹۶۷ در شهر اسن متولد شد. او تا سال ۲۰۱۵ گزارشگر ارشد شبکه اول تلویزیون آلمان در نیویورک بود. ایزابل شایانی از سال ۲۰۱۶ مسئول پروژه "WDRforyou" در شبکه سوم تلویزیون آلمان است.
عکس: picture-alliance/dpa/H. Ossinger
پدر نیما مواسات، مهندس و مادرش تکنسین رادیولوژی است. او متولد سال ۱۹۸۴ در شهر ووپرتال است. نیما مواسات در دانشگاه هاینریش هاینه دوسلدورف در رشته علوم قضایی تحصیل کرده و از سال ۲۰۰۹ به عنوان نماینده حزب چپهای آلمان به مجلس هفدهم این کشور راه یافت.
عکس: Imago/Metodi Popow
پگاه فریدونی متولد سال ۱۹۸۳ در تهران است که در برلین بزرگ شده. او در سال ۲۰۰۶ با ایفای نقش در فیلم تلویزیونی "ترکی برای افراد مبتدی" اولین جایزه خود را تصاحب کرد. پگاه فریدونی تاکنون در ۱۷ سریال تلویزیونی، ۱۱ فیلم تلویزیونی و ۷ فیلم سینمایی ایفای نقش کرده و همچنین در دو فیلم نیز گویندگی کرده است.
عکس: picture-alliance/Eventpress He
هادی تهرانی (عکس با پادشاه هلند) در تهران متولد شد. این آرشیتکت مشهور در دانشگاههای براونشوایگ و آخن تحصیل کرده است. آثار زیادی از او در آلمان ساخته شده که از میان آنها "کران هاوس" در کنار رود راین در شهر کلن، برج رقصان و ساختمان دفتری داکلند در هامبورگ را میتوان نام برد. طراحی آشپزخانه، مبلمان، طراحی دوچرخه برقی و همچنین دانشگاه زائد در ابوظبی نیز از دیگر کارهای او هستند.
عکس: picture-alliance/dpa/U. Perrey
شرمینه شهریور متولد سال ۱۹۸۲ است. او یک ساله بود که خانوادهاش (پدر خلبان و مادر پرستار) به آلمان مهاجرت کردند. شرمینه شهریور دانشجوی علوم سیاسی بود که در سال ۲۰۰۴ به عنوان ملکه زیبایی در آلمان و در سال ۲۰۰۵ به عنوان ملکه زیبایی اروپا انتخاب شد. او اکنون در عرصه مد و مدلینگ فعال است.
عکس: picture-alliance/dpa/dpaweb/F. Stevens
علی صمدی احدی در سال ۱۳۵۱ در تبریز زاده شده و تا ۱۳ سالگی در ایران زندگی کرده است. در زمان جنگ ایران و عراق به تنهایی از ایران گریخت و به آلمان مهاجرت کرد. او در آلمان در رشتههای جامعهشناسی، سینما و تلویزیون تحصیل کرد. از مهمترین فیلمهای او میتوان به سالامی علیکم (از فیلمهای پرفروش سال) و بچههای گمشده (برنده جایزه فیلم سال آلمان) اشاره کرد.
عکس: picture alliance/Geisler-Fotopress
یاسمین فهیمی، متولد سال ۱۹۶۷ در شهر هانوفر است. پدرش مهندس شیمی بود که قبل از تولد او در یک تصادف رانندگی کشته شد. فهیمی از رهبران سندیکایی است و تا سال ۲۰۱۵ دبیرکل حزب سوسیال دموکرات آلمان بود. او سپس معاون وزیر کار و امور اجتماعی شد که در ماه سپتامبر سال ۲۰۱۷ از این مقام کناره گرفت.
عکس: picture-alliance/dpa
ملیکا فروتن از مادری آلمانی و پدری ایرانی در سال ۱۹۷۶ در تهران متولد شده است. او نخست در دانشگاه کلن فلسفه و زبان انگلیسی تحصیل کرد و سپس در دانشگاه هنر برلین در رشته هنرپیشگی دانش آموخت. فروتن از سال ۲۰۰۰ در بسیاری از سریالها و فیلمهای سینمایی ایفای نقش کرده است. او برنده جایزه تلویزیون ایالت هسن در سال ۲۰۱۵ شده است.
عکس: picture alliance/dpa/J. Kalaene
شفق لقایی در ایران متولد و در برلین بزرگ شده و تحصیل کرده است. او گزارشگر ارشد شبکه یک تلویزیون آلمان است که از سال ۲۰۱۳ مسئولیت دفتر نایروبی در کنیا را برعهده دارد. شفق لقایی برنده جایزه بهترین گزارشگر سال ۲۰۱۶ در آلمان شد.