کپی رایت؛ صورت سادهی یک مسئلهای پیچیده
۱۳۸۸ مهر ۲۲, چهارشنبهتا اواخر قرن نوزدهم میلادی قوانین مربوط به حمایت از حقوق مولفان و پدیدآورندگان اثار هنری تنها در برخی از کشورهای اروپایی و در سطح ملی اعتبار داشت. پیمان برن که ۱۸۸۶ در سوئیس به امضای نمایندگان چند کشور اروپایی رسید برای نخستین بار رعایت این حقوق را در سطح بینالمللی مورد نظر قرار داد. این پیمان سالها تغییر کرد و تکمیل شد تا در سال ۱۹۵۲ به امضای «کنوانسیون جهانی حقوق مولفان و مصنفان» (UCC) انجامید که به قانون کپیرایت مشهور است.
چهار دهه بحث در مورد کپی رایت
چند دهه پس از نخستین پیمانی که از حقوق مولفان فراتر از مرزهای ملی حمایت میکرد و حدود هفده سال پس از امضای قانون جهانی کپی رایت از سوی بسیاری از کشورها، سال ۱۳۴۸ خورشیدی در ایران قانونی تصویب شد تا «حمایت از خقوق مولفان و مصنفان» را در چارچوب ملی سازمان دهد.
اکنون چهار دهه از عمر این قانون میگذرد. در تمام این سالها به مناسبتهای گوناگون، از جمله هنگام برپایی نمایشگاههای معتبر بینالمللی کتاب چون نمایشگاه فرانکفورت، بار دیگر بحث در مورد ضرورت پیوستن ایران به پیمان جهانی کپی رایت نیز مطرح میشود.
ظاهرا بخش بزرگی از ناشران، مولفان و قانونگذران پذیرفتهاند که برای حضور جدی و فعال در بازارهای جهانی نشر پیوستن به این پیمان گامی ضروری است. از ابتدای دههی هشتاد خورشیدی بحث در این مورد داغتر و بارها در مجلس شورای اسلامی مطرح شده است.
در انتظار تصویب قانون
بنابه گزارشها، از سال ۸۷ جمعی از حقوقدانان و کارشناسان به دعوت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی پیش نویس لایحهای در مورد کپی رایت را تدوین کردهاند تا به مجلس ارائه شود.
یکی از حقوقدانان شورای نگهبان اردیبهشت ۸۸ در حاشیه بازدید از نمایشگاه کتاب تهران «با توجه به مشکلات حوزه نشر و چاپ کتاب در ایران و در حوزه بینالمللی» پیش بینی کرد که «قانون کپیرایت بهزودی به تصویب نمایندگان مجلس هشتم برسد.» توجه به اهمیت رعایت کپی رایت در ایران در فعالیتهای دیگری نیز نمود پیدا میکند.
در پی افزایش بحثها در این زمینه اواخر مرداد ماه سال جاری کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ترجمه کتابی را زیر عنوان «راهنمای حقوق مالکیت معنوی (کپی رایت) در آسیا» منتشر کرد.
اصل این کتاب نوشتهی "تاموتسو هوزومی" به زبان انگلیسی است و توسط مرکز فرهنگی آسیا - اقیانوسیه یونسکو ACCU منتشر شده. در این کتاب جزییات پیمانهای جهانی تشریح و ضرورت و سودمندیهای رعایت آنها در آسیا توضیح داده میشود. کشورهای اسیایی کمترین سهم را در پایبندی به حفظ حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان آثار هنری را دارند.
موانع موجود و تناقضهای وزارت ارشاد
پیوستن ایران به پیمان جهانی کپی رایت با موانع بسیاری روبروست. پذیرش برخی تعهدهای بینالمللی، از جمله حضور در «سازمان جهانی تجارت»، از پیششرطهای پیوستن به پیمان کپی رایت محسوب میشود.
شفاف سازی تجارت و روابط اقتصادی با دنیای خارج میتواند از پیامدهای این تعهدها باشد که با توجه به مشکلات روابط خارجی جمهوری اسلامی چندان مطلوب حکومت نیست. تحریمهای اقتصادی کشورهای غربی نیز راه را برای پیوستن به «سازمان تجارت جهانی» هموار نمیکند.
یکی دیگر از موانع به وضعیت نشر، سانسور و دخالتهای دولتی در کار مولفان و ناشران بازمیگردد. شاید اقدام وزارت ارشاد برای تدوین و به تصویب رساندن قانون کپی رایت متناسب با شرایط ایران، جلوهای از همین معضل باشد. فعالیتهای وزارت ارشاد در سانسور کتابهای ترجمه شده خلاف قوانین بینالمللی است و در صورت پیوستن ایران به پیمان کپی رایت حذف یا تغییر بخشهایی از اثار خارجی به سادگی ممکن نخواهد بود.
جمهوری اسلامی برای پیوستن واقعی به پیمان جهانی کپی رایت در وضعیت پرتناقضی قرار دارد؛ از سویی این کار برای ورود به بازار جهانی نشر که مورد نظر حکومت است ضرورت دارد، از سوی دیگر با وظایفی که بر عهده وزارت ارشاد گذاشته شده، ناسازگار است. کتابهایی که بدون کسب اجازه ناشر و مولف ترجمه و بعضا با سانسور در ایران منتشر میشوند با مجوز ارشاد وارد بازار شدهاند.
کپی رایت، احترام به نویسنده و خواننده
رعایت حقوق پدیدآورندگان آثار هنری، همچنین به معنای احترام به حقوق مصرفکنندگان نیز هست. انتشار ترجمههای متعدد از یک اثر، که به ویژه در مورد آثار برندگان جایزه نوبل یا کتابهای پرفروش، معمولا با شتاب و بدون دقت انجام میشود، در حقیقت اجحاف به خوانندهای است که خریدار یک کالای "خوشنام" اما بیکیفیت میشود.
در سالهای اخیر ببرخی از نویسندگان این آثار، از جمله ژوزه ساراماگو، میلان کوندرا، جی.ام.کوتزی و جان بارت به ترجمه و انتشار بدون اجازه آثارشان در ایران اعتراض کردهاند. این اعتراضها همانقدر بدون پیامد حقوقی و از این نظر بیتاثیر بوده که ناخشنودی خوانندگان از ترجمههای شتابزده و کتابسازی با استفاده از نامهای مشهور.
سالها پیش از تصویب قانون حمایت از مولفان و مصنفان در ایران، از اواسط دههی سی خورشیدی، موسسههایی جون شعبه ایرانی انتشارات آمریکایی فرانکلین، قوانین کپی رایت را در کار خود رعایت کردهاند. هم اکنون نیز برخی از ناشران مستقل تلاش میکنند تا حد ممکن برای ترجمه و انتشار کتابهای خارجی موافقت ناشر و مولف را کسب کنند.
این تجربهها نشان میدهد در اغلب موارد و برخلاف تصور رایج این کار هزینهی زیادی به ناشر ایرانی تحمیل نمیکند. با این همه ترجمه مجدد و انتشار برخی از این آثار توسط ناشران دیگر حکایت از آن دارد که سامان دادن واقعی به این کار محتاج قوانین روشن و شفاف و پیش از همه پذیرش پیمان جهانی کپیرایت است.
جهان ارتباطهای الکترونیک و کپی رایت
بحث در مورد کپیرایت در ایران چنان به درازا کشیده که دنیا در حال گذار به مرحلهی تازهایست. در نظر عدهای از کارشناسان، اینترنت و امکانات تازهی تکثیر و انتشار آثار ادبی و هنری، قوانین موجود را محتاج بازبینی کرده است.
شرکت اینترنتی آمازون که بزرگترین عرضه کننده و فروشنده کتاب در جهان محسوب میشود، تابستان امسال مجبور شد، دو کتاب از جورج اورول را به دلیل اختلاف با ناشر در مورد کپی رایت آنها از مجموعهی کتابهای الکترونیکی خود حذف کند. این ماجرا به شکایت چند شهروندان آمریکایی منجر شد که حقوق خود را پایمال شده دانستهاند و دردسر حقوقی بزرگی برای آمازون پدید آوردند.
با توجه به اتقاقهای مشابهی که هر از گاهی رخ میدهد، ضرورت تغییر در قوانین موجود و وضع قوانین جدید هر روز بیشتر میشود. اساس پیمان جهانی کپی رایت با در نظر داشتن تولید و تکثیر غیرالکترونیکی آثار فرهنگی گذاشته شده. در این قوانین منعی برای قرض دادن یک کتاب به دیگران و استفاده مشترک از یک قطعه ضبط شده موسیقی وجود ندارد.
در دنیای مجازی چنین آزادیهایی میتواند غیرقابل کنترل و دردسرساز باشد. کتابی که تا دیروز به یکی دو دوست قرض داده میشد، امروز میتواند زیر همان عنوان در اختیار هزاران "دوست" نادیده قرار گیرد.
حکومت در تعارض با حقوق جهانی شهروندان
برخی از تولیدکنندگان و مولفان آثار هنری حامی جلوگیری از استفاده مشترک از این آثار در ارتباطهای اینترنتی هستند. عدهای نیز معتقدند قانون کپی رایت که در دوران تکثیر صنعتی در مجموع برای تولید کننده و مصرف کننده سودمند بود در دنیای ارتباطهای الکترونیکی میتواند به خدشهدار شدن آزادیهای فردی منجر شود.
با توجه به اینکه نشر الکترونیک تازه گامهای اول را برداشته طبیعیتا، در آینده با مشکلات تازهای روبرو میشود که محتاج تعریفهای جدید و قوانین و پیمانهای جدید است. این که کشوری مانند ایران از کجا و در کدام نقطه به این قافله میپیوندد، موضوعی است مبهم که از جمله به تغییرات احتمالی در ساختارهای سیاسی و حکومتی وابسته است.
در ساختار سیاسی موجود "آزادیهای فردی و اجتماعی" در محدودهای محترم است که از نظر حکومت با "ارزشهای انقلاب اسلامی و موازین شرعی" مغایر نباشد. این چارچوب در اغلب موارد بسیار تنگتر، محدودکنندهتر و بعضا مغایر با آزادیهایی است که در قوانین و پیمانهای جهانی برای شهروندان تعریف میشود.
شکلگیری پیمان کپی رایت، ضرورت ورود به دنیای مدرن بود که تعریفهای تازهای از حقوق شهروندی را به وجود آورد. برخی از کارشناسان اعتقاد دارند که پذیرش این حقوق و گردن نهادن به معیارهای بینالمللی، ممکن است در ظاهر ساده به نظر برسد، اما حکومت جمهوری اسلامی و قوانین موجود در ایران را با چالشی جدی روبرو میکند.
بهزاد کشمیریپور
تحریریه: شهرام احدی