گرمایش زمین و شیوع بیماری
۱۳۸۶ دی ۲۷, پنجشنبه
از اینکه گرمتر شدن آب و هوا برخی بیماری‌ها را شایع‌تر کرده و پایداری آنها را بیش از گذشته می‌سازد. بیماری‌هایی که از طریق پشه انتقال می‌یابند، از این دسته‌اند. نه تنها محیط زیست به خطر می‌‌افتد، بلکه سلامت انسان نیز تحت تأثیر قرار گرفته و سال‌ها تلاش بشر برای ریشه‌کنی بیماری‌هایی مانند مالاریا ناکام خواهد ماند.
امروزه موضوع «گرمایش زمین» دست کم برای دانش‌آموزان کشورهای غربی موضوعی آشنا است. آب‌های موجود در زمین گرمتر و یخچال‌های طبیعی ذوب می‌شوند. سطح آب بالا می‌آید و آب شور، مناطق مسکونی را درنوردیده و زمین‌های کشاورزی را به عقب خواهد راند. آب و هوا متغیرتر و طوفان‌ها مکرر خواهد شد.
اینها موضوعاتی است که کما بیش می‌شنویم. اما متأسفانه شبیه‌سازی‌های کامپیوتری واقعیت‌های دیگری را نیز تأیید می‌کند. طبق این شبیه‌سازی‌ها، شیوع برخی بیماری‌ها با افزایش گرما بیشتر خواهد شد.
تاثیر نامطلوب گرمایش زمین بر سلامتی انسان
گرمایش زمین، سلامت انسان را از جوانبی مختلف تحت تأثیر قرار خواهد داد. اگر هجوم امواج گرما معمول‌تر از امروز شده، پایداری و شدتش در منطقه‌ای بیشتر شود، سلامت انسان نیز به گونهای غیر مستقیم تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. در آن زمان از خنکی شبانه اثری نخواهد ماند. زمین با گرمایی روبرو می‌شود، خارج از مرزبندی‌های کنونی. در آن زمان است که دمای هوا در شب یا در روزهای زمستانی می‌تواند به ۵۰ درجه‌ی سانتی‌گراد هم برسد.
طبق برآوردها، میزان مرگ و میر ناشی از گرمای شدید در سال ۲۰۲۰ به دو برابر امروز خواهد رسید و طولانی‌تر شدن دوره‌‌ی گرما، ایجاد دود و انتشار انواع آلرژی‌ها را بیشتر خواهد کرد.
از دیگر سوی گرمتر شدن هوا جاری شدن سیل و بروز خشکسالی را بیش از پیش می‌کند. در قرن گذشته دوام دوره‌های خشکسالی در مناطق گرم و خشک و بارش باران‌های شدید به میزان قابل ملاحظه‌ای نسبت به قرن پیش از آن افزایش نشان داده است. فجایعی از این دست نه تنها میزان مرگ و میر بر اثر غرق شدن و گرسنگی را افزایش میدهد، بلکه شیوع بیماری‌های عفونی را نیز بیش از پیش خواهد کرد. این موضوع در کوتاه‌مدت چندان مشکل‌ساز نیست، اما در درازمدت تأثیرات جبران‌ناپذیری بر جای خواهد گذاشت.
در صورتی که زمینه‌ی ایجاد بیماری‌های واگیر موجود باشد، ریشه‌کن کردنشان کاری دشوار خواهد بود. در این بین کشورهای در حال رشد که از توانایی کافی برای پیشگیری و درمان برخوردار نیستند، بیشترین آسیب را خواهند دید. اما کشورهای صنعتی نیز در امان نمانده و می‌توانند طعمه‌ی بروز و سرایت ناگهانی گونهای از بیماری شوند. بخصوص که گسترش جهانگردی و بازرگانی زمینه‌های فراگیرشدن‌های بین‌المللی بیماری‌ها را نیز پدید آورده است. مانند سال ۱۹۹۹ که برای نخستین بار بیماری ویروسی «نیل غربی» در شمال آمریکا شایع شد و جان هفت تن از ساکنان نیویورک را گرفت.
آب و هوای متغیر می‌تواند موجب ازدیاد آفت‌های نباتی شده، بر روی کشت گیاهان خوراکی اثر منفی بگذارد. همچنین موج مهاجرت و آوارگی حاصل از فجایع طبیعی مانند خشکسالی، جاری شدن سیل و گرسنگی اغلب باعث پایین آمدن سطح بهداشت همگانی و محیط شده، میزان ابتلا به بیماری‌های عفونی را افزایش میدهد.
خطر شیوع بیماری مالاریا
از مهم‌ترین بیماری‌هایی که می‌توانند همراه با گرمتر شدن زمین، گسترش یابند، بیماری‌هایی‌اند که از طریق پشه انتقال می‌یابند. بیماری‌هایی مانند مالاریا، تب دنگ Dengue-Fever، تب زرد، تب درهی ریفتRift valley Fever و انواع مننژیت.
دکتر عبدالرضا سودبخش، متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری در مورد بیماری مالاریا و رابطه‌ی شیوع آن با گرما می‌گوید: «بیماری مالاریا اساسا از راه پشه منتقل می‌شود. پشه‌ی ناقل این بیماری «آنوفل» نام دارد. پشه‌ی نر معمولا شیره‌ی درختان را می‌خورد، در حالی که پشه‌ی ماده خونخوار است و با نیش زدن، خون شخص مالاریایی را می‌مکد و بعد از یک تا سه هفته در بدنش فرمی از انگل ایجاد می‌شود که آن را با نیش زدن به شخص دیگری منتقل می‌کند. پشه‌ی مالاریا بیشتر در آب‌های تمیز راکد دیده می‌شود و در نتیجه در جاهایی دیده می‌شود که درجه‌ی حرارت مناسبی دارند. حالا اگر مناطق سردسیر یا معتدل کمی درجه‌ی حرارتشان بالا برود، ریسک اینکه این پشه‌ها مدت طولانی‌تری بتوانند، رشد کنند، بیشتر است. فرضا الان در تهران، هوا از پاییز تا بهار آنقدر سرد است که پشه‌ها رشدی ندارند. ولی اگر هوا گرم شود و پاییز عین تابستان یا اواسط بهار گرم باشد، پشه‌ها به مدت طولانی‌تری می‌توانند زیست کنند. مالاریا علاوه بر راه پشه از راه تزریقات آلوده و ندرتا از طریق مادر به جنین و پیوند نیز می‌تواند منتقل بشود.»
دکتر سودبخش از آمار مبتلایان به مالاریا در ایران سخن می‌گوید: «طبق آمار سال ۱۳۸۰ شمار مبتلایان به مالاریا در این سال بالای ۱۸ هزار نفر بوده که درصد زیادی از اینها از افغانستان وارد شده‌اند. مالاریا را هم در شمال و هم در جنوب ایران داریم.»
پشه‌ی آنوفل Anopheles Mosquito یا پشه‌ی ناقل مالاریا در مناطقی وجود دارد که درجه‌ی حرارتشان بیش از ۱۵ درجه‌ی سلسیوس است. ناقل ویروس‌های تب زرد و تب دنگ نیز تنها زمانی امکان انتقال بیماری را می‌یابد که در آن مناطق دمای هوا به کمتر از ۱۵ درجه‌ی سانتی‌گراد نرسد.
بیماری تب دنگ نیز با نیش پشه انتقال می‌یابد. به این بیماری، استخوان‌شکن هم می‌گویند. دکتر سودبخش، دانشیار گروه عفونی دانشگاه تهران در خصوص اینکه چرا به تب دنگ، استخوان‌شکن می‌گویند، توضیح میدهد: «چون مریض تب دنگ به علت اینکه تب و میالژی فوق‌العاده شدید پیدا می‌کند، به طوری که انگار ضربه‌ی شدیدی به کمر و پشتش خورده، درد عضلاتش سه روز طول می‌کشد و قادر به نشستن، بلند شدن و حرکت نیست. »
سیکل زندگی عامل مولد بیماری در حشرات با افزایش گرما کوتاهتر می‌شود. سیکل زندگی انگل پلاسمودیوم فالسی‌پاروم P.falciparum که مولد مالاریا است، در دمای ۲۰ درجه، ۲۶ روز است. در حالی که همین انگل در دمای ۲۵ درجه، سیکل ۱۳ روزه خواهد داشت. در هوای گرم سیکل زندگی انگل موجود در پشه‌ی آنوفل کوتاهتر شده و در نتیجه بیماری‌زایی این پشه افزایش خواهد یافت.
از دیگر بیماری‌هایی که از راه پشه منتقل می‌شود می‌توان تب زرد Yellow Feverرا نام برد. دکتر سودبخش در مورد این بیماری می‌گوید: «تب زرد یک بیماری ویروسی است که از طریق پشه منتقل می‌شود. معمولا یکی دو روز که مریض تب دارد، دچار زردی و اختلالات خونریزی‌‌دهنده می‌شود و از آن بیماری‌هایی است که اگر مراقبت‌های خوبی صورت نگیرد مرگ و میر نسبتا زیادی دارد.»
گرمایش زمین و افزایش موارد سردرد
همچنین عنوان شده که دمای بیشتر می‌تواند سردردها را افزایش دهد. دکتر جمشید لطفی، متخصص مغز و اعصاب، در ایران این امر را تأیید می‌کند: «اکثریت قریب به اتفاق سردردها یکی از این دو سردردند، یا سردردهای عصبی و تنشی هستند یا سردردی هستند عروقی که به آن میگرن می‌گویند که تعریفش این است که بین ۴ تا ۷۲ ساعت طول می‌کشد، گاهی یک‌طرفه است، سابقه‌ی خانوادگی دارد و غیره. این سردرد نوع دوم می‌تواند به خیلی از مسایل مختلف ارتباط داشته باشد مثل مسئله‌ی هورمونی، تغذیه و غیره. یکی از چیزهایی که به آن ارتباط دارد، مسئله‌ی جوی است که می‌تواند گرمای شدید، رطوبت و هوای خفه باشد.»
بیماری مالاریا روزانه ۳۰۰۰ نفر را به کام مرگ می‌کشاند. در صورتی که هوا گرمتر شود، آمار تلفات این بیماری در پایان قرن بیست و یکم به میزان قابل ملاحظه‌ای افزایش خواهد یافت. این ارزیابی با توجه به واقعیت‌های موجود در باره‌ی واکسن این بیماری بسیار نگران‌کننده است.
دکتر عبدالرضا سودبخش در مورد واکسن بیماری مالاریا چنین می‌گوید: «برای تولید واکسن مالاریا در حال حاضر کوشش زیادی می‌شود. ولی این بیماری عملا واکسن مؤثری ندارد. یک نوعی از واکسن هم هست که به آن اسپروزوئید می‌گویند که این واکسن‌ها تابع «همه یا هیچ» است. یا روی مریض اثر می‌گذارد یا هیچ اثری ندارد. واکسن‌های دیگری هم هست به نام موروزوئید که آنها هم از عفونت جلوگیری نمی‌کنند. یعنی مریض مرحله‌ی عفونت مالاریا را دارد ولی علائم پیدا نمی‌کند. واکسن مؤثر برای مالاریا نداریم ولی داروهایی داریم برای پیشگیری و داروهایی برای درمان مالاریا. مشکل این بیماری این است که این انگل مرتب دارد مقاومت پیدا می‌کند و هر روز مقاومتش مشکل‌ساز می‌شود، اولا از نظر هزینه و ثانیا از نظر میزان مرگ و میر.»
بیماری تب درهی ریفت از دیگر بیماری‌هایی است که با پشه منتقل و با افزایش گرما ریسک گستردگی آن بیشتر خواهد شد. دکتر سودبخش، نابینایی را خطرناکترین عارضه‌ی بیماری تب درهی ریفت می‌داند: «از خصوصیات این بیماری این است که تب، سردرد و علامت آنسفالیت میدهد و این آنسفالیت می‌تواند باعث کوری بشود. در بیماری مالاریا تب و لرز و عوارضی مثل زردی و نارسایی کلیه را می‌بینیم. در تب دنگ، تب و میالژی را داریم. اما تب درهی ریفت می‌تواند آنسفالیت و کوری بدهد.»
در فوریه‌‌ی سال ۲۰۰۰ بارش بارندگی‌‌های شدید و وقوع توفان‌ها به گونهای بی‌سابقه مناطق گوناگون آفریقا را فرا گرفت. جاری شدن سیل در موزامبیک و ماداگاسکار صدها نفر را به کام مرگ کشاند. هزاران تن آواره شدند و بیماری‌های وبا و مالاریا در بین مردم گسترش یافت.
پاسخ به این سئوال که تغییرات آب و هوایی به قیمت جان چند هزار نفر تمام خواهد شد، به اقدامات پیشگیرانه‌ی دولت‌ها بستگی خواهد یافت و استراتژی ایده‌آل در این زمینه جوانب مختلفی را در بر خواهد گرفت.
باید سیستم پیش‌بینی هوا را دقت و بهبود بخشید تا بتوان مثلا در بلایای طبیعی به موقع به مردم هشدار داد، ذخایر اضطراری را در اختیار داشت و مردم را به موقع از خطر بروز بیماری‌هایی مانند وبا و لزوم استفاده از آب تمیز آشامیدنی آگاه کرد. باید با افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای که عامل اصلی گرمتر شدن آب و هوا است مبارزه کرد و سیستم‌های هشداردهنده را بهبود بخشید. باید با تکثیر بیماری‌های واگیر مبارزه کرد، واکسن‌ها را در اختیار داشت، زمینه‌های درمان سریع بیماری را فراهم آورد و سرانجام اینکه باید به مردم در زمینه‌ی اقدامات پیشگیری‌کننده آگاهی بخشید.
فریبا والیات/ مجله‌ی علمی Spektrum ویژه‌ی محیط زیست