پیانو با نوایی پر طنین، نه تنها سنگین‌وزن و پر حجم است، که بهایش نیز گران. پیانو و ویولن از معدود سازهای غربی هستند که با وجود موسیقیدانان سنت‌گرای متعصب، توانستند ده‌ها سال پیش به موسیقی ایرانی راه یابند.

ویولن را کمانچه‌نوازان تا مدت‌ها کمانچه فرنگی می‌نامیدند و به همان سبک و شیوه می‌نواختند. پیانو اما سال‌های دراز مهجور ماند و کسی را پروای نزدیکی به آن نبود. اما این وضع با گذشت زمان تغییر یافت و گوش مردم آرام آرام با نوای پیانو آشنا شد. کلنل علینقی وزیری و مدرسه موسیقی در آغاز این راه را گشودند.

جواد معروفی، پسر موسی خان معروفی، که خود موسیقیدان و ردیف‌شناس برجسته‌ی آن زمان بود در سن یازده سالگی به مدرسه موسیقی وزیری راه یافت و در آن جا به تحصیل و یادگیری نواختن پیانو پرداخت.

پیش از معروفی اما چند پیانو‌نواز مشهور دیگر چون مشیر همایون شهردار و مرتضی محجوبی بودند که شهرت‌شان در گروی همین نواختن پیانو به سبک ایرانی بود.

معروفی در باره‌ی مشیر همایون شهردار گفته بود که او پیانو را ذوقی یاد گرفت و به مهارت‌هایی هم دست یافت. در همان زمانی که مشیر همایون شهردار شهرتی هم به دست آورده بود، هنوز بسیاری از مردم نه این ساز را دیده بودند و نه با صدای آن آشنایی داشتند.

یکی از منتقدان موسیقی می‌گوید که سازمان امنیت آن زمان او را به خاطر نقدی که بر روی کارهای مشیر همایون شهردار نوشته بود به ساواک احضار کرد. مامور امنیتی که گویا به خاطر حفظ نسبت فامیلی از "شهردار" دفاع می‌کرده، به منتقد جوان می‌گوید: «خجالت نمی‌کشی! آن موقعی که تو دهانت هنوز بوی شیر می‌داد، این آقا سازش را روی کولش می‌گذاشت و این و جا و آن جا می‌زد!»

معروفی از نگاه شاگردش

درباره ی معروفی اما بهتر است سخنان پویان آزاده، یکی از شاگردانش را نقل کنیم که همچنان به شیوه‌ی او می‌نوازد و تحصیل‌کرده‌ی رشته آموزش موسیقی در آلمان است.

او علت پرداختن بیشتر به شیوه معروفی را آشنایی‌اش با موسیقی کلاسیک غربی می‌داند و می‌گوید: «ورود من به نوازندگی پیانو با موسیقی کلاسیک بود و یکسری قطعات با بافت ساده‌تر کارهای آقای معروفی. دلیل‌ا‌ش بیشتر این بود که در کار آقای جواد معروفی عناصر موسیقی کلاسیک بیشتر بود و شیوه نواختن آن به نوازندگی و آهنگسازی موسیقی کلاسیک نزدیک‌تر. این شیوه می‌توانست در هنرجو کششی ایجاد کند و او را به سمت خود بکشاند. چون شباهتش بیشتر بود به موسیقی کلاسیک تا نوازندگی مرتضی محجوبی که خیلی اصیل‌تر است و ویژگی‌های موسیقی ایران در آن بیشتر.»

معروفی و شوپن

سال‌ها پیش یکی از صفحات هفتاد و هشت دور معروفی را که "خواب‌های طلایی" نام داشت، برای دو میهمان انگلیسی پخش کردم. آن دو بلافاصله گفتند که این از نواخته‌های شوپن است! و من اصرار ورزیدم که این کار ساخته‌ی اصیل آهنگساز ایرانی ما جواد معروفی است.

درباره شباهت‌های کار معروفی با شوپن پویان آزاده توضیح می‌دهد: « جواد معروفی بیشتر از آهنگ‌سازهای دوران رمانتیک تأثیر گرفته، مثل شوپن. خودش هم خیلی دوست داشت و حتی قطعات کلاسیک را هم می‌زد. او به شاگردانش هم که می خواستند نواختن پیانو را شروع کنند، برای این که اول دستشان روان شود و بتوانند تکنیک‌های خوب نواختن پیانو را یاد بگیرند، توصیه می کرد، ابتدا بیایند با موسیقی کلاسیک کارشان را شروع کنند و بعد وارد جزییات و ظرایف موسیقی ایران شوند.»

او در ادامه می‌گوید: «زمانی شخص می‌تواند طبیعتاً با این ساز یک برخورد خوب و شیوه‌ی ایرانی داشته باشد که تکنیک‌های اولیه‌اش را در موسیقی کلاسیک یاد گرفته باشد. این هم البته به دلیل این است که ما روش آموزشی درستی را برای آموزش موسیقی ایرانی نداریم. یعنی این یکی از ضعف‌هایی‌ست که در موسیقی به طور کلی شاید مطرح باشد. البته افراد زیادی در این زمینه تلاش کرده‌اند. ولی یک روش متدیک علمی که نوازنده از همان ابتدا بتواند به کمک آن مثلاً نواختن پیانو را به شیوه ایرانی شروع کند، در ایران وجود ندارد.»

پویان آزاده جواد معروفی، استاد خود را یکی از نوآوران موسیقی سنتی در ایران می‌داند. نوآوری‌ای که معروفی با ایجاد شیوه‌ای نوین به آن دست یافته است: «ایشان شیوه‌ای را ایجاد کردند که توانست آموزشی شود و این سیستم آموزشی‌شان توانست افراد زیادی را تحت آموزش خودش قرار دهد. آقای معروفی را می‌توان معلم بزرگ پیانوی ایرانی ‌دانست. چون ایشان خیلی تأثیرگذار بودند و روش و بیان جدیدی را در مورد پیانو در ایران ایجاد کردند.»

تفاوت میان معروفی و محجوبی

کارشناسان موسیقی، تفاوت‌هایی میان سبک معروفی و مرتضی محجوبی، نوازنده پیانو و از بنیان‌گذاران موسیقی ملی ایران قائل‌اند. برخی طرفدار سبک معروفی و عده‌ای از هواخواهان شیوه محجوبی هستند.

پویان هر دو شیوه را می‌پسندد، ضمن آن که تفاوت‌های میان آن دو را بازگو می‌کند: «آقای معروفی بیشتر تمایل به موسیقی کلاسیک غربی داشتند. یعنی بیشتر از فاکتورهای موسیقی کلاسیک در کارهاشان استفاده کردند. مثلاً یک نمونه‌اش که در موسیقی کلاسیک هم خیلی رایج است، آرپژ است. آرپژ شیوه‌ای است که ریشه در موسیقی کلاسیک غربی دارد. آکوردهایی هم که ایشان استفاده می‌کردند، مبنای غربی داشت، یعنی بیشتر فواصل سوم بود.»

او می‌افزاید: «ولی آقای محجوبی چون خیلی تحت تأثیر موسیقی ایرانی بودند، توانستند همان بیان موسیقی کلاسیک را بیاورند در نوازندگی خودشان خیلی کارهای جالبی هم کردند به لحاظ هارمونی. یعنی چیزهایی که به شکل ذاتی مرتضی‌خان محجوبی به آن رسیده است. وقتی اگر این‌ها نت‌نویسی و آنالیز ‌شود، مشخص می‌شود که چه قدر ایشان شنوایی عجیبی داشتند که توانستند تمام صداها را در کنارهم قرار دهند، طوری که صدا صدای موسیقی ایرانی باشد و آدم حس نکند که یک ساز غربی‌ست که با آن نواخته می‌شود. این یکی از ویژگی‌های مرتضی‌خان محجوبی بوده.»

معروفی و شاگردانی که تربیت کرد

بعضی از اساتید موسیقی ایرانی، سبک و شیوه‌شان با خودشان می‌آید و با از دست رفتنشان هم آن شیوه به فراموشی سپرده می‌شود. بعضی اما راهشان ادامه می‌یابد. علت را باید در پرورش شاگردان دانست.

معروفی به آن دسته‌ای تعلق دارد که بیشترین شاگردان را با شیوه پیانونوازی خود آشنا کرد و پرورش داد. او خودش به نوآوران سنتی تعلق دارد، اما آیا شاگردانش نیز به نوآوری‌هایی دست یافته‌اند؟ پویان قضاوت را به گذشت زمان می‌سپارد: «زمانی باید بگذرد و بعداً می‌شود از آن جواب گرفت. البته بعضی از شاگردهاشان کارهایی کرده‌اند، ملودی‌هایی ساخته‌اند که توانسته در میان مردم هم جا بیافتد، مثل آقای روحانی که طبیعتاً توانسته خلاقیتی را جهت آهنگ‌سازی داشته باشد. ولی این که بشود این را الان قضاوت کرد که نوآوری ‌یا یک شیوه نو نوازندگی است، باید به نظر من موکول شود به گذشت زمان.»