جنبش زنان ایران، به ویژه در دو دهه‌ی گذشته اغلب مایه‌ی شگفتی بوده است. بسیاری از ایده‌ها و شیوه‌های تازه‌ی مبارزه برای آزادی و دموکراسی در سال‌های اخیر یا ابداع زنان است یا با حضور حداکثری آنها شکل می‌گیرد.

تاریخ فعالیت‌های اجتماعی زنان ایران در دوران معاصر نشان می‌دهد که این بخش از جامعه از دوران مشروطه نیز چهره‌های سرشناسی در میان مبارزان و آزادیخواهان داشته است. یکی از اینان صدیقه دولت آبادی است که به زعم عده‌ای یک قرن زودتر و به اعتقاد خودش یک قرن دیر به دنیا آمد.

قول‌های مختلف و یک اثر قابل اعتماد

منابع مختلف در مورد روزشمار وقایع زندگی صدیقه دولت آبادی در همه‌ی موارد اتفاق نظر ندارند. تاریخ ازدواج او را بین ۱۵ تا ۲۰ سالگی، متفاوت نوشته‌اند. روز مرگ او را نیز، پنجم، ششم و برخی منابع هفتم مرداد ماه سال ۱۳۴۰ ذکر کرده‌اند.

خانم مهدخت صنعتی، خواهر زاده‌ی صدیقه، برای ازدواج او سن ۲۰ سالگی را به حقیقت نزدیک‌تر می‌داند. او که خود از فعالان جنبش زنان است در تدوین جامع‌ترین و قابل اعتماد‌ترین کتابی که تاکنون درباره دولت آبادی منتشر شده، با افسانه نجم‌آبادی همکاری کرده است. بنابر آنچه در این کتاب آمده دولت‌آبادی نیمه شب ششم مرداد ماه بر اثر ابتلا به سرطان درگذشت.

کتاب «صدیقه دولت‌آبادی: نامه‌ها، نوشته‌ها و یادها»، به ویراستاری مهدخت صنعتی و افسانه نجم آبادی در سال ۱۳۷۷ در آمریکا منتشر شد. این مجموعه‌ی سه جلدی را، که انتشارات «نگرش و نگارش زنان» در شیکاگو انتشار داد، می‌توان از گنجینه‌های ارزشمند و کم‌نظیر اسناد جنبش زنان ایران تلقی کرد. آذر ماه سال ۸۷ نوشین احمدی خراسانی برای معرفی این کتاب گفت‌وگویی با مهدخت صنعتی کرد که در سایت «مدرسه فمینیستی» منتشر شد.

پیشگام و جلوتر از زمانه‌ی خود

دولت آبادی، در سال ۱۳۰۵ خورشیدی، حدود یک دهه پیش از آنکه حکومت رضا شاه به فکر برداشتن اجباری حجاب زنان بیفتد، و نیم قرن قبل از آنکه جمهوری اسلامی تلاش برای باحجاب کردن زنان را آغاز کند، پوشش سنتی و اسلامی را کنار گذاشته بود. او پس از جدایی از همسرش برای ادامه‌ی تحصیل در دانشگاه سوربن به فرانسه رفت. سال ۱۳۰۵، زمانی که به ایران بازگشت هنوز اعزام دانشجو به خارج فراگیر نشده بود.

صدیقه دولت‌ابادی نخستین نشریه زنان را در اصفهان در دورانی منتشر می‌کرد که در این زمینه دو نشریه بیشتر در تهران وجود نداشت. او همچنین سال ۱۲۹۶ خورشیدی هنگامی که ۳۵ سال بیشتر نداشت یک مدرسه دخترانه و سال بعد انجمنی برای زنان در اصفهان تاسیس کرد.

نوشته‌هایی از زنان برای زنان

انتشار نشریه «زبان زنان» و راه‌اندازی مدرسه و انجمن برای زنان در روزگاری که علمای پرنفوذ شهر درس خواندن را زمینه‌ساز فساد می‌دانستند کار کم دردسری نبود. فعالیت‌های اجتماعی و مقاله‌هایی که در نشریه «زبان زنان» منتشر شد گاهی برای صدیقه دولت‌آبادی مشکلاتی فراهم آورده است؛ گرچه او فعالیت‌های خود در تعارض با حکومت وقت نمی‌دانست، چندبار بازداشت شد.

صدیقه دولت‌آبادی پس از ازدواج به تهران رفت و «زبان زنان» را به صورت مجله‌ای ماهانه در پایتخت منتشر کرد. شعار و سرلوحه‌ی این نشریه در هر شماره تذکر می‌داد «تنها نوشته‌های زنان و دختزان پذیرفته» می‌شود؛ آنچنان که افسانه نجم‌آبادی نوشته، بخش بزرگی از مطالب نشریه به آموزش‌هایی برای «همسر» خوب بودن مربوط می‌شد. در این مجله مقاله‌هایی نیز در مورد حقوق زنان منتشر می‌شد.

نخستین زن ایرانی در یک همایش جهانی

دولت‌آبادی در ابتدای اقامت در فرانسه، ۱۳۰۲، در دهمین گنگره بین‌المللی زنان، که هدفش مبارزه برای گرفتن«حق رای زنان» بود شرکت کرد. این اقدام ظاهرا نخستین حضور نماینده‌ی زنی از ایران در یک همایش جهانی است.

صدیقه دولت آبادی در هشت دهه عمر خود فعالیت‌های فراوانی برای بهبود وضعیت زنان انجام داد و در پایه‌گذاری تشکل‌های بسیاری همکاری موثر داشت. فعالیت‌های دولت‌آبادی به مسائل زنان محدود نبود و دیگر حوزه‌های اجتماعی را نیز در برمی‌گرفت. او که تا آخر عمر ریاست کانون زنان ایران را برعهده داشت در دوران نخست وزیری محمد مصدق و جنبش ملی شدن صنعت نفت با تمام همکاران خود با این جنبش همراه شد.

مغضوب حکومت اسلامی، محبوب جنبش زنان

صدیقه دولت ابادی، با توجه به فعالیت‌ها و شخصیتش، نمی‌توانست از چهره‌های مورد علاقه‌ی حکومت جمهوری اسلامی باشد. گفته می‌شود پس از انقلاب عده‌ای مقبره‌ی او را تخریب کرده‌اند. اما جنبش زنان ایران او را یکی از الگوها و پیشتازان خود می‌داند. جمعی از شاخص‌ترین فعالان جنبش زنان در سال ۱۳۸۳ کتابخانه و جایزه‌ای به نام صدیقه دولت آبادی تاسیس کردند. جایزه‌ی کتاب‌های برگزیده‌ی زنان در حوزه‌ی ادبیات داستانی و مطالعات زنان (همراه با تندیس برنزی صدیقه دولت آبادی) هر سال هشتم مارس، روز جهانی زن، به برندگان اهداء می‌شود.

مخالفت دولت‌آبادی با پوشش اجباری زنان از زمان بازگشت او از فرانسه آغاز شد و تا زمان مرگش ادامه یافت. ظاهرا او در وصیت نامه‌اش نوشته «... در مراسم تشییع جنازه‌ام حتی یک زن با حجاب شرکت نکند، زنانی را که با چادر بر سر مزار من بیایند، هرگز نمی‌بخشم ...» صدیقه دولت‌آبادی مرداد ماه ۱۳۴۰ درگذشت.

نویسنده: بهزاد کشمیری‌پور

تحریریه: شهرام احدی