جمهوری اسلامی ایران توانست در سال ۲۰۱۰ با وجود تشدید تحریم‌های اقتصادی، موفقیت‌هایی در مناسبات تجاری با همسایگان خود به دست آورد. اجرای طرح‌های کلانی چون ساخت خط راه آهن شرق دریای خزر، افتتاح خط لوله‌ی دوم گازی بین ترکمنستان و ایران، احداث نیروگاه سنگ توده ۲ در تاجیکستان و تاسیس بیش از ۳۰۰ شرکت مشترک ایران با جمهوری آذربایجان را می‌توان بخشی از این موفقیت‌ها دانست.

ایران در عین حال مجبور شد در سال ۲۰۱۰ به از بین رفتن فرصت‌های مهم و استراتژیک انتقال نفت وگازمنطقه نیز تن دهد. تلاش این کشور برای مشارکت در طرح خط لوله‌ی نابوکو و ترانزیت گاز حوزه دریای خزر وآسیای میانه موفقیت آمیز نبود. به‌گفته برخی کارشناسان اقتصادی منطقه، قرارداد ایران برای انتقال گاز خود از طریق پاکستان به هند نیزعملا با طرح
" تاپی" که در پایان سال ۲۰۱۰ بین ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند منعقد شد، به شکست انجامید.

از بین رفتن انحصار گازی روسیه توسط ایران

در پایان سال ۲۰۱۰ دومین خط لوله گازی ترکمنستان به ایران با هزینه‌ای بالغ بر ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار افتتاح شد. تاسیس این خط لوله‌ی گازی به ایران کمک خواهد کرد که بخشی از نیازمندی‌های گاز خود را از طریق ترکمنستان تامین کند. کارشناسان اقتصادی با اشاره به تحریم‌های اقتصادی موجود، از اهمیت استراتژیک خط لوله‌ی دوم گازی ایران می‌گویند.

در سال ۲۰۱۰ حجم واردات گاز ایران تقریبا به میزان حجم گاز خریداری شده روسیه از ترکمنستان رسید. ایران توانست با احداث خط لوله‌ی جدید گاز، انحصار روسیه در منطقه را بشکند.

مقام‌های ایرانی همچنین وعده دادند که واردات گاز خود از جمهوری آذربایجان را نیز افزایش دهند. کارشناسان امور گاز در گفت‌وگو با دویچه‌وله تاکید می‌کنند که خرید گاز از همسایگان شمالی، علاوه بر تامین نیازمند‌ی‌های استان‌های شمالی کشور، برای ایران مقرون به صرفه‌‌تر است.

احداث کوتاه‌ترین مسیر ریلی "خلیج فارس به اروپا"

احداث خط آهن حاشیه دریای خزر در سال ۲۰۱۰ ادامه یافت. محمود احمدی نژاد می‌گوید، با اجرای این طرح "معادلات و چهره اقتصادی منطقه تغییر خواهد کرد". سازمان اکو نیز ریل سازی مهندسین ایرانی در ترکمنستان را بزرگترین پروژه‌ی اکو اعلام کرد. طول خط آهن حاشيه دريای خزر ۹۰۰ کيلومتراست که ۷۰۰ کيلومتر آن در خاک ترکمنستان، ۱۰۰ کيلومترآن در خاک ايران و ۱۰۰ کیلومتر بقیه در خاک قزاقستان ريل گذاری خواهد شد.

کارشناسان این مسیر را کوتاه‌ترین مسیر ریلی خلیج فارس به اروپا می‌دانند. قرار است سالیانه از این مسیرکه هزینه ساخت آن ۶۵۰ میلیون دلار برآورد شده، ۱۵ میلیون تن کالا جابجا شود. قرارداد احداث این خط آهن بین ایران و ترکمنستان، اتمام این طرح را در سال ۲۰۱۱ پیش‌بینی کرده است.

احداث سنگ توده ۲ در تاجیکستان

مناسبات اقتصادی ایران و تاجیکستان در سال ۲۰۱۰ با وجود هم‌زبانی و قرابت‌های دیگر فرهنگی نتوانست آنگونه که پیش‌بینی می‌شد، توسعه یابد. بزرگ‌ترین طرح اقتصادی ایران در این کشور نیروگاه سنگ‌توده ۲ است که سرمایه‌گذاری آن بالغ بر ۱۸۰ میلیون تومان می‌شود. اجرای این طرح به لحاظ سیاسی نیزاهمیت دارد، زیرا این نیروگاه موقعیت تاجیکستان را در آسیای‌ میانه تقویت کرده و این کشوررا قادر به کنترل ذخائر آبی آسیای‌میانه می‌سازد.

احداث نیروگاه سنگ توده ۲ انتقاد ازبکستان را نیز برانگیخت، زیرا مقامات ازبکستان احداث این نیروگاه را به‌منزله خشکسالی در کشور خود می‌دانند. کارشناسان روس می‌گویند این طرح می‌تواند برای ایران پرسود باشد، زیرا این نیروگاه را به مدت ۵ سال در اختیار خواهد داشت.

تاسیس ۳۲۳ شرکت مشترک با جمهوری آذربایجان

جمهوری آذربایجان به‌دلیل درآمد هنگفت از فروش نفت و گاز توانست سهم بزرگی از سرمایه گذاری‌های خارجی را جذب کند.
پایگاه اینترنتی "آذرپرس" گزارش می‌دهد، ایران در صدر کشورهائی قرارگرفته که بیشترین شرکت مشترک با این جمهوری را تاسیس کرده است. "آذرپرس" تعداد شرکت‌های ایرانی در ۱۱ ماه سال ۲۰۱۰ را ۳۲۳ شرکت اعلام کرده و افزوده که شمار شرکت‌های ایرانی در جمهوری آذربایجان از شرکت‌های آلمانی، روسی و ترک در سال ۲۰۱۰ بیشتر بوده است.

در سال ۲۰۱۰ زمینه‌ی احداث خط لوله‌ی گازی ایران - ارمنستان نیز فراهم شد. از طریق این خط لوله حدود یک و نیم میلیون مترمکعب گاز ایران به "یراسخ" ارمنستان انتقال خواهد یافت. نیمی از هزینه‌ی ۱۸۰ میلیون دلاری احداث خط لوله در داخل خاک ارمنستان را نیز ایران بر عهده گرفته است.

سال ۲۰۱۰ سال نابوکو و از بین رفتن شانس ایران

کارشناسان می‌گویند که مسیر ایران برای ترانزیت گاز به اروپا کم‌هزینه است، اما این کشور به دلیل تحریم‌ها نمی‌تواند در طرح‌های کلان انتقال انرژی منطقه از جمله در خط لوله نابوکو مشارکت کند. این درحالی‌است که سال ۲۰۱۰ به نظر راینهارد میچک، مدیرعامل خط لوله‌ی نابوکو مهم‌ترین سال برای این طرح بود و زمینه برای اجرای این طرح در این سال آماده شد. قرار است از طریق خط لوله‌ی نابوکو گاز دریای خزر و آسیای‌میانه به اروپا انتقال یابد.

با پیوستن ترکمنستان و عراق به تامین کنندگان گازاین خط لوله، ایران عملا کنار گذاشته شد
.
راینهارد میچک به دویچه وله می‌گوید: «نابوکو خط لوله‌ای است که منابع گازی مختلفی به آن اتصال خواهند یافت و متنوع سازی منابع گازی، وابستگی این خط لوله را به کشورهای تامین کننده‌ی گاز کاهش خواهد داد. بنابراین نابوکو به یک منبع وابسته نیست».

عدم مشارکت ایران در خط لوله‌ی نابوکو

مدیر عامل نابوکو در گفتگو با دویچه‌وله خاطرنشان می‌کند که برای خرید گاز از یک کشور نه خط لوله نابوکو، بلکه کشورهای عضو این خط لوله باید تصمیم بگیرند: «به‌نظرمن همه کشورهای منطقه از خاورمیانه تا آسیای میانه، فروشندگان گاز برای خط لوله ما محسوب می‌شوند. خط لوله نابوکوهیچ کشوری را کنار نمی‌گذارد به شرط اینکه از شرایط مناسب تجاری، فنی و سیاسی برای فروش گاز برخوردار باشد».

اما کارشناسان امور گاز در گفتگو با دویچه‌وله تاکید می‌کنند که تحریم‌های اقتصادی علیه ایران سبب شده که حتی ترکیه، "شریک و وارد‌کننده‌ی گاز ایران"، دیگراز مشارکت ایران در نابوکو صحبتی به‌میان نیاورد. اردوغان نخست وزیر این کشور که پیش از تحریم‌ها ادعا می‌کرد بدون مشارکت ایران خط لوله‌ی نابوکو عملی نخواهد شد، دیگر تمایلی به طرح این مسئله نشان نمی‌دهد.

قرارداد "تاپی" بجای قرارداد ایران با پاکستان و هند

کارشناسان می‌گویند که یکی دیگر از شکست‌های بزرگ اقتصادی ایران در سال ۲۰۱۰ اجرا نشدن "خط لوله‌ی صلح" بود که قرار بود گاز ایران را از طریق پاکستان به هندوستان انتقال دهد. مقام‌های بلندپایه دولتی ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند در آخرین ماه سال ۲۰۱۰ قرارداد تاپی را به ارزش ۸ میلیارد دلار امضاء کردند. طول این خط لوله ۱۶۸۰ کیلومترخواهد بود و قراراست گاز ترکمنستان را از "دولت آباد" به شبکه‌ی گازی منطقه مولتان در پاکستان و سپس به "فاضیلکا" درهند انتقال دهد. این پروژه عظیم‌ترین تحول اقتصادی منطقه و پل انرژی در منطقه آسیا توصیف می شود که ایران در آن سهمی نخواهد داشت.

فرازو نشیب ‌مناسبات تجاری ایران با همسایگان شمالی‌اش در سال ۲۰۱۰، ادامه روند سال‌های پیش است. اما تشدید تحریم‌های اقتصادی علیه این کشور در سال ۲۰۱۰، دستیابی به رویای "غول اقتصادی منطقه" را دشوارتر کرد و از نفوذ اقتصادی‌اش در آسیای میانه و قفقاز کاست.

طاهر شیرمحمدی
تحریریه: مهیندخت مصباح