۲۵ سال نمایش اسناد جنایات نازی‌ها در برلین
۱۳۹۱ تیر ۱۷, شنبه
مرد اول گفت: «این یهودی‌ها خیلی زیاد شده‌اند، می‌دانید. ۱۱ میلیون در اروپا زندگی می‌کنند که فقط ۳ میلیونش در اوکراین ساکن شده‌اند.» مرد دوم تایید کرد: «آره، درست. ولی ما که نمی‌توانیم همه را تیرباران کنیم.»
این گفت‌وگوی وحشتناک که با واقعیت هم‌خوان است در رمانی از نویسنده‌ی آمریکایی ـ فرانسوی، جاناتان لیتل (Jonathan Littell) آمده است. روخوانی قسمت‌هایی از این رمان، بخشی از برنامه‌ی جشن ۲۵ ـ مین سالگرد گشایش نمایشگاه دایمی "کالبدشکافی ترور" در برلین را تشکیل می‌دهد.
.
"شاهکاری نفرت‌انگیز"
جاناتان ليتل این کتاب ۹۰۰ صفحه‌ای را که در سال ۲۰۰۶ برنده‌ی جايزه‌ی فرانسوی گنكور شد، با الهام از تراژدی "اورستیا" نوشته‌ی آشیلوس (اشیل) بر پایه‌ی میتولوژی یونان، "خیرخواهان" (Les Bienveillantes / به آلمانی Die Wohlgesinnten) نام نهاده است. این رمان تاریخی به‌طور عمده به برهه‌ای از تاریخ آلمان در سال‌های جنگ جهانی دوم و جنایات نژادپرستانه‌ی نازی‌ها نسبت به یهودی‌ها می‌پردازد. ویژگی این کتاب در بررسی این دوره از نگاه یکی از افسران نازی‌ست که در کنار بازگویی رذالت‌ها و جنایات خود و هم‌قطارانش، داستان قتل فجیع مادر و ناپدری خود را نیز به تصویر می‌کشد.
این رمان که به زبان فرانسوی نوشته شده، پس از انتشار در فرانسه، شگفتی و تحسین اغلب منقدان این کشور را برانگیخت. برخی آن را حتی با "جنگ و صلح" تولستوی مقایسه کردند.
نظر منقدان ادبی در آمریکا و آلمان ولی متفاوت بود: منقد "نیویورک تایمز"، از جمله، آن را "شاهکاری نفرت‌انگیز" خواند و یک صاحب‌نظر ادبی آلمان جاناتان ليتل را به دلیل شرح تصاویر پورنوگونه و فجیع در داستان "نویسنده‌ی موضوع‌های مستهجن وغیراخلاقی" معرفی کرد. مدیر انتشاراتی هارپر، جاناتان بارنهام که این کتاب را منتشر کرده است، در پاسخ به این منقدان و دفاع از لیتل گفته است: «شاید منقدان این رمان را اثری منزجر‌کننده و شرم‌آور بدانند، اما خواننده‌ی معمولی با چنان اشتیاق و علاقه‌ای از آن صحبت می‌کند که باید گفت این اثر فوق‌العاده و شگفت‌‌انگیز است.»
روخوانی این "شاهکار نفرت‌انگیز" که از سوی بازیگران تئاتر ماکسیم گورکی به اجرا درمی‌آید، همراه با بازخوانی بخشی از خاطرات، نامه‌ها و یادداشت‌های روزانه‌ی قربانیان هولوکاست صورت می‌گیرد.
محل نمایشگاه، ستاد نازی‌ها
محوطه‌ای که نمایشگاه "کالبدشکافی ترور" در آن برپاشده، خود از نظر تاریخی اهمیت یکتایی دارد: این محوطه بین سال‌های ۱۹۳۴ و ۱۹۴۵، ستاد اصلی گشتاپو، رهبری اس ـ اس و سازمان امنیت رایش سوم بود. به نظر مدیر بنیاد "کالبدشکافی ترور"، آندرآس ناخاما (Andreas Nachama)، این که نازی‌ها به جای یک پادگان نظامی این مکان را برای اجرای نقشه‌های جنایت‌بار خود انتخاب کردند، تصادفی نبود: «انسان‌کشی خوفناک نازی‌ها می‌بایست در برابر چشم همگان اتفاق بیفتد تا مخالفان را مرعوب کند و مقاومت را درهم بشکند.»
محل نمایشگاه "کالبدشکافی ترور" امروز درست در میان دو مرکزی که با هدف بزرگداشت کشته‌شدگان هولوکاست در برلین بنا شده، بین "موزه‌ی یهودی‌ها" و "یادگاه قربانیان یهودی اروپا"، قرار دارد.
این محوطه که در بخش غربی برلین واقع است، مدت‌ها ویرانه‌ای بیش نبود. در سال ۱۹۸۷ یک نهاد غیرانتفاعی بخشی از آن را از سنگ و کلوخ و خار و خاشاک پاک کرد و در هوای باز، نمایشگاهی از یادگارهای قربانیان و نوشته‌هایی درباره‌ی زندگی آنان و شرایط زندان گشتاپو برپا ساخت. در سال ۲۰۱۰ بنای مرکز جدید اسناد به پایان رسید، گشایش آن ولی به دلایل گوناگون بارها به تاخیر افتاد.
نمایشگاه "کالبدشکافی ترور"، بیش از هر چیز به مسائل سیاسی ـ تاریخی دهه‌های ۱۹۳۰ و ۱۹۴۰ می‌پردازد: اینکه جامعه‌ی دموکرات آلمان چگونه در این دوران در زمان کوتاهی به یک دیکتاتوری بدل شد و رایش سوم چگونه این گذار را برنامه‌ریزی و مخالفان سیاسی خود را از میدان بدر کرد، از جمله‌ی این مسائل است.
زندان و شکنجه
نمایش ساختار درونی دستگاه ترور نازی‌ها هدف اصلی این نمایشگاه است. دست‌اندرکاران تهیه و تنظیم این "موزه‌ی تاریخ معاصر آلمان" با تکیه بر اسناد انکارناپذیر نشان می‌دهند که چگونه هاینریش هیملر، راینهارد هایدریش و آدولف آیشمن از پشت میز تحریر خود، نحوه‌ی اجرای هولوکاست را برنامه‌ریزی و اداره کردند. در اتاق کار این سران اس ـ اس در باره‌ی زندگی، مرگ و سرنوشت شش میلیون یهودی اروپایی، اقلیت‌های قومی سینتی و روما و اسیران جنگی از تبارهای مختلف تصمیم گرفته شد. تنها در سلول‌های انفرادی موقت گشتاپو که در محل ستاد برپا بود، بیش از ۱۵ هزار یهودی و کنشگر سیاسی غیر یهودی زندانی بودند.
ادیت والتس، زن جوانی که به دلیل پخش اعلامیه‌های سازمان جوانان سوسیالیست‌ها دستگیر شده بود، از جمله‌ی این زندانیان بود. بخشی از خاطرات او که بازیگران تئاتر ماکسیم گورکی آن را روخوانی می‌کنند، فضای خوفناک این سیاه‌چال‌ها را ترسیم می‌کند: «نگهبان مرا از کنار زندانیانی که به طرز رقت‌باری شکنجه شده بودند به اتاق بازجویی برد. بازجوی مامور گشتاپو تا چشمش به من افتاد، گفت "خیلی جوونی." بعد به شکنجه‌شده‌ها اشاره کرد و گفت، "ولی اگر عاقل نباشی، به زودی تو هم به این ریخت درمی‌آیی."»
دژخیمان جوان و آگاه
نمایشگاه دایمی "کالبدشکافی ترور" امروز به مغناطیسی برای جلب گردشگران سراسر جهان بدل شده است. در سال بیش از ۸۰۰ هزار نفر از این نمایشگاه بازدید می‌کنند که اغلب گردشگر و جوان هستند. اکثر این بازدیدکنندگان مایلند به چگونگی کارکرد ساختار درونی نازی‌ها پی ببرند و از سرگذشت تبه‌کاران هیتلری باخبر شوند. بیش از هر چیز سن کم دژخیمان گشتاپو، بازدیدکنندگان را به شگفتی وامی‌دارد. آندرآس ناخاما در این باره می‌گوید: «آنچه مردم از این جانیان در ذهن دارند، تصاویری است که سران نازی را هنگام برگزاری دادگاه‌های آنان نشان می‌دهد. این‌ها ولی زمان ارتکاب جنایت بسیار جوان بودند.»
اغلب افسران و نگهبانان نازی جوان و خوش‌بین بودند و آگاهانه عمل می‌کردند. عکس‌های سیاه ـ سفید بسیاری از این جوانان را می‌توان در نمایشگاه دید که در کنار دختران و زنان شاد و شیک‌پوش پس از کار طاقت‌فرسا در اردوگاه مرگ آشویتس برای استراحت به کنسرت‌رفته‌اند یا در باغی سرسبز به تفریح و خوشگذرانی مشغولند.
عبرت از گذشته
نمایشگاه دایمی "کالبدشکافی ترور" تنها به گذشته‌ها نمی‌پردازد. به نظر آندرآس ناخاما، عبرت از گدشته با نگاهی به آینده مهم‌ترین پیام این نمایشگاه است. او در این باره می‌گوید: «این مجموعه اسناد به ما نشان می‌دهند که اگر در کشوری، دستگاه‌‌های امنیتی و پلیس از سوی نهادهای مستقل کنترل نشوند، چه اتفاقی در آن‌ها رخ می‌دهد.» از دید ناخاما، اعتراضاتی که اکنون در کشورهای عربی صورت می‌گیرد، اهمیت بارز و به‌روز طرح این مسئله را نشان می‌دهد.
برای کشورهایی مثل آرژانتین، شیلی و آفریقای جنوبی که خود رژیم‌های دیکتاتوری را تجربه کرده‌اند، اهمیت این نمایشگاه با گذشته‌ی این کشورها پیوند می‌خورد: اینان اغلب با دست‌اندرکاران نمایشگاه دایمی "کالبدشکافی ترور" در باره‌ی چگونگی تحلیل انتقادی از گذشته‌ی خود مشورت می‌کنند. بازدیدکنندگان ژاپنی معتقدند که کشورشان از این جهت هنوز پیشرفت نکرده است. یکی از این بازدیدکنندگان ضمن انتقاد از دولت خود می‌گوید: «در جامعه‌ی ما تاریخ گذشته‌ی ژاپن، اصلا مطرح نمی‌شود. سکوت تا کنون خط اصلی سیاسی دولت‌های ژاپن بوده است.»