حدود ده ما پس از سرنگونی حکومت پادشاهی در ایران، نخستین رهبر جمهوری اسلامی، روح‌الله خمینی به مردم، به ویژه به جوانان هشدار داد: «شما غافلید كه الان با آمریكا كه مجهز به همه جهازهای درجه اول دنیاست یعنی یك قوه‌ای است كه در دنیا مقابل ندارد روبرو هستید.»

در این پیام که به فرمان تشکیل بسیج مشهور شده، آیت‌الله خمینی غفلت نکردن را تجهیز تمام نیروها برای مقابله با آمریکا تعریف می‌کند، زیرا به زعم او "مملكت اسلامی باید همه‌اش نظامی باشد و تعلیمات نظامی داشته باشد".

خمینی و رویای حکومت بزرگ اسلامی

بسیج به خاطر اشاره‌ای که در فرمان خمینی به تعداد آن در آینده شده، ارتش ۲۰ میلیونی خوانده می‌شود: «اینطور نباشند كه كسی تفنگی كه دستشان آمد ندانند كه با آن چه كنند، باید یاد بگیرند و یاد بدهند، جوان‌ها را یادشان بدهید، همه جا باید اینطور بشود كه یك مملكتی بعد از چند سالی كه بیست میلیون جوان دارد، بیست میلیون تفنگدار داشته باشد.»

شمار بسیجیان پس از ۳۵ سال که از آغاز فعالیت رسمی این نهاد می‌گذرد، هنوز با این تعداد فاصله بسیار دارد. نقش و ماموریت این نیروهای شبه‌نظامی نیز، به ویژه پس از جنگ ایران و عراق به کلی تغییر کرده است.

این تغییرات را شخص خمینی بلافاصله پس از پذیرش آتش‌بس با عراق، که خود آن را به نوشیدن جام زهر تشبیه کرد، هدایت کرد. وی در آخرین پیام خود به مناسبت نهمین سالروز تشکیل بسیج (آذر ماه ۶۷) خطاب به بسیجیان نوشت: «شما باید بدانید كه كارتان به پایان نرسیده است، انقلاب اسلامی در جهان نیازمند فداكاری‌های شماست.»

او در این پیام از "ایجاد حکومت بزرگ اسلامی" سخن می‌گوید و می‌افزاید این کار شدنی است زیرا "بسیج تنها منحصر به ایران اسلامی نیست، باید هسته‌های مقاومت را در تمامی جهان به وجود آورد".

پایان جنگ و ادامه کار بسیج

ماموریت جدید بسیج، در ادامه‌ی طرح "صدور انقلاب اسلامی"، شامل فعالیت‌هایی است که از نظر غرب و بسیاری از کشورهای منطقه با عنوان‌هایی نظیر بی‌ثبات‌کردن خاورمیانه، حمایت از گروه‌های تروریستی و دخالت در امور دیگر کشورها شناخته و محکوم می‌شود.

در آخرین پیام آیت‌الله خمینی از ضرورت حضور بسیج در تمام عرصه‌ها سخن رفته، زیرا به باور او این حضور "موجب می‌شود كه ریشه ضدانقلاب در تمامی ابعاد از بیخ و بن قطع گردد".

در جمهوری اسلامی هرگونه فعالیت مطالبه‌محور شهروندی می‌تواند حرکتی ضدانقلابی محسوب و توسط نیروهای نظامی و امنیتی و با یاری بسیجیان سرکوب شود.

خمینی چند ماه پس از پایان جنگ ایران و عراق در واپسین پیام خود به بسیجیان تاکید کرد: «بسیج باید مثل گذشته و با قدرت و اطمینان خاطر به كار خود ادامه دهد.»

نیروهای بسیج در سال‌های بعد برای عملی کردن این توصیه‌ها به خوبی سازماندهی و تجهیز شدند و چه به صورت علنی، چه در قالب گروه‌های فشار یا "لباس شخصی‌ها" نقش فعالی در سرکوب حرکت‌های اعتراضی بر عهده گرفتند.

ماموریت‌های جدید بسیج

فعالیت سازمان بسیج مستضعفان از دی‌ماه ۱۳۵۹ و با مصوبه مجلس شورای اسلامی به عنوان یکی از نیروهای پنج‌گانه سپاه قانونی شد. مهمترین کار این سازمان در دوران جنگ ایران و عراق سازماندهی افراد داوطلب برای اعزام به جبهه بود.

بسیاری از بسیجیان در دوران جنگ نوجوانانی بودند که با کمترین آموزش نظامی به جبهه‌ها فرستاده شدند و بعضا در عملیات انتحاری جان خود را از دست دادند. پس از جنگ نیروهای بسیج در سه گروه "عادی"، "فعال" و "ویژه" سازماندهی شدند و محور ماموریت آن‌ها از مقابله با دشمن خارجی به رویارویی با جنبش‌های اعتراضی داخلی تغییر یافت.

محمدعلی جعفری، فرمانده کل سپاه پاسداران تهدیدها علیه جمهوری اسلامی را به "نرم، نیمه سخت و سخت" تقسیم بندی کرده و مقابله با تهدیدهای نرم را وظیفه بسیجیان عادی عنوان می‌کند. مسئولان حکومتی تهدید نرم را فعالیت سازمان یافته‌ی قدرت‌های غربی با استفاده از عوامل داخلی می‌دانند که به ادعای آن‌ها هدف آن دگرگونی هویت فرهنگی و الگوهای رفتاری مورد نظر جمهوری اسلامی و در نهایت سست کردن پایه‌های حکومت است.

مطابق این سناریو کشورهای غربی با نفوذ در تشکل‌های صنفی، سیاسی و فرهنگی زمینه هجوم به "ارزش‌های انقلابی" و سست کردن پایه‌های اعتقادی "جامعه اسلامی" را فراهم می‌کنند. به این ترتیب تمام جنبه‌های زندگی شهروندان، از نوع پوشش تا نحوه مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی یا استفاده از راه‌های نوین ارتباطی می‌تواند متاثر از "تهاجم و تهدید نرم" تلقی شود و بسیجیان عادی و فعال که غیرنظامی خوانده می‌شوند، وظیفه دارند با آن برخورد کنند.

بیشتر بخوانید: ۳۵ سالگی سپاه؛ پاسداران "ولایت مطلقه فقیه"

مزایای بسیجی شدن

از آنجا که بسیجیان عادی به لحاظ قانونی ضابطان قضائی و انتظامی محسوب نمی‌شوند، نحوه برخوردشان با شهروندان بارها با انتقاد روبرو شده و به‌ بحث‌های زیادی درباره محدوده اختیارات آن‌ها دامن زده است. اکثریت نمایندگان مجلس شورای اسلامی ۱۸ آبان ۹۳ با تصویب ماده ۱۹ طرح "حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر"، سازمان بسیج را موظف کردند "با به کارگیری آحاد بسیجیان در چارچوب قوانینی نسبت به فرهنگ‌سازی و اجرای امر به معروف و نهی از منکر در مرتبه زبانی اقدام کند."

هنوز این مصوبه مجلس به شکل قانون درنیامده است و همین امر نشان می‌دهد دخالت "آحاد بسیجیان" در اموری نظیر پوشش شهروندان یا رفتار آن‌ها در مراکز تفریحی و گردشگاه‌ها در بیش از سه دهه گذشته مبنای قانونی نداشته است.

بسیج در تعیین سیاست‌های کلان سهمی ندارد و بیشتر به عنوان مجری (در برنامه‌های محدودکننده، مرعوب‌کننده و سرکوب‌کننده شهروندان) یا سیاهی لشگر (در برنامه‌های نمایش پشتیبانی "مردمی" از حکومت) به کار گرفته می‌شود. در اداره‌های دولتی، واحدهای تولیدی و مراکز آموزشی نیز تشکل‌های بسیجی بیشتر به کار خبرچینی یا منحرف کردن و مقابله با حرکت‌های اعتراضی گرفته می‌شوند.

از سوی دیگر عضویت در تشکل‌های بسیج، به ویژه در اداره‌های دولتی و شبه‌دولتی، راه دریافت پاداش، ارتقای موقعیت شغلی و استفاده از رانت‌های حکومتی را هموار می‌کند و به همین دلیل بسیاری از این افراد را نمی‌توان بسیجی به معنای مورد نظر حکومت تلقی کرد. تعداد کسانی که در ۳۵ سال گذشته در سازمان‌های مختلف بسیج ثبت‌نام کرده‌اند، تا بیش از ۱۲ میلیون نفر اعلام شده است. مطابق برخی برآوردها شمار بسیجیان فعال به یک میلیون نفر نمی‌رسد و کمتر از ۳ هزار نفر آن‌ها که بسیجی ویژه خوانده می‌شوند، به طور رسمی به استخدام سپاه درآمده‌اند.

بیشتر بخوانید: نقش بسیج عشایری در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران

ابزار مهندسی انتخابات

یکی دیگر از ماموریت‌های بسیج مقابله با "تهدید نیمه سخت" تعریف شده است. این تهدیدها شورش‌های مردمی بدون استفاده از سلاح گرم و اقدام‌هایی توصیف می‌شوند که در وضعیت سیاسی و اقتصادی کشور اخلال ایجاد می‌کنند. فرمانده سپاه، "بسیجیان فعال" را مسئول مقابله با این تهدیدها معرفی کرده است.

اردیبهشت سال ۸۸ ۱۳ بحث دخالت سازمان‌یافته بسیج در انتخابات ریاست جمهوری بالا گرفت. سپاه پاسداران با انتشار بیانیه‌ای بسیجیان عادی و فعال را غیرنظامی خواند و اعلام کرد که ممنوعیت دخالت نظامیان در انتخابات فقط شامل بسیجیان ویژه (پاسداران افتخاری) می‌شود.

موضوع دخالت نظامیان در انتخابات دست‌کم از مجلس هفتم آشکارتر از قبل شد و شواهد زیادی آن را تائید می‌کند. اظهارات برخی از مقام‌های اجرایی ارشد و اعتراف شماری از فرماندهان سپاه نیز گواه این دخالت است.

مهدی کروبی و میرحسین موسوی، که هر دو به لحاظ سابقه طولانی حضور در بالاترین سطوح رهبری جمهوری اسلامی از مناسبات درونی حکومت شناخت کافی دارند، در سال‌های ۸۴ و ۸۸ آشکارا سپاه و بسیج را به دخالت در انتخابات و مهندسی آرا به سود نامزد مورد پشتیبانی اصول‌گرایان متهم کرده‌اند.

ماموریت انتخاباتی بسیجیان

بسیجیان به ویژه از هنگامی که سپاه پاسداران دخالت فعال‌تر در سیاست را در دستور کار قرار داد و از طریق "مهندسی انتخابات" شماری از فرماندهان خود را به مجلس و دولت وارد کرد، نقش مهمی به عنوان ابراز پیشبرد این برنامه‌ها بر عهده گرفتند.

علی سعیدی، نماینده علی خامنه‌ای در سپاه در یک سخنرانی پس از انتخابات جنجال برانگیز سال ۸۸، که ویدئوی آن چند ماه پیش منتشر شد، به دخالت سازمان‌یافته سپاه در انتخابات اعتراف کرد و هدف آن را مقابله با کسانی خواند که مشروعیت حکومت را نه الهی که حاصل رأی مردم در انتخابات می‌دانند.

سعیدی با تاکید بر این که نقش سپاه و بسیج قبل و بعد از انتخابات باید از هم کاملا جدا شود، درباره نقش سپاهیان پیش از انتخابات گفت: «ما هستیم و ۱۰ میلیون انسان. از سپاه، تا خط آخر، بسیج. اگر ما بتوانیم این مجموعه را سر خط بکنیم و آماده، می‌توانیم معادلات را تغییر دهیم.»

بی‌اعتقادی به انتخابات و رأی مردم را محمد تقی مصباح‌یزدی، مدیر "موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی" و از مهمترین مفسران و نظریه‌پردازان اصول‌گرایان تندرو، به گونه‌ی آشکارتری بیان کرده است. مصباح‌یزدی در مناسبت‌های مختلف تاکید کرده که در حکومت اسلامی "ولی فقیه یعنی جانشین امام زمان"، "مشروعیت او به رأی و نظر مردم نیست" و حتا رئیس‌جمهور منتخب رأی‌دهندگان نیز "اعتبارش به نصب رهبر است".

مدرس حوزه علمیه قم، ولایت فقیه را تعیین‌کننده حق می‌داند و می‌گوید "او گاهی مصلحت می‌بیند، بگوید شما رای بدهید... انتخابات ریاست‌جمهوری اعتبارش به رضایت اوست، مصلحت دیده که در این شرایط مردم رأی بدهند".

"نقش تاثیرگذار بسیج"

"نگاهی گذرا به بسیج و بسیجی" عنوان کتابی است شامل گفتار‌های مصباح‌یزدی درباره "نقش تأثیرگذار بسیج و تفکر بسیجی در تحولات فرهنگی و سیاسی کشور" که برای نخستین بار در سال ۱۳۸۵ منتشر شد.

در بخشی از این کتاب درباره وظیفه امروز بسیجیان آمده است: «بسیجی هوشمند باید بیش از هر چیز به این مطلب بیاندیشد كه امروز صحنه نبرد از میدان نبرد نظامی به عرصه فرهنگی انتقال یافته است.»

مصباح‌یزدی طرح مسائلی چون نسبی بودن حقیقت، ملاک قرار دادن فهم و موازین علمی و شک در یقین‌ها را کار افراد غرب‌زده‌ای می‌داند که به زعم او هدف‌شان متزلزل کردن اساس حکومت اسلامی است.

این مدرس حوزه علمیه قم با بیان این‌که "بسیجی به شناخت امام از دین اطمینان دارد و شناخت فقها را از دین به عنوان دین‌شناسان می‌پذیرد" می‌پرسد: «اگر در جامعه‌‌ای شك نشانه روشنفكری باشد، آیا دیگر بسیجی سیزده ساله‌ای پیدا می‌شود كه نارنجك به كمرش ببندد و زیر تانك برود»؟

بر این اساس "بسیجی واقعی" امروز کسی است که برای حفظ حکومت و مقابله با معترضان، منتقدان و مخالفان احتمالی، حاضر باشد به عملیات انتحاری نیز دست بزند.
پاسخ شبستری به مصباح: آزادی بت نیست، بت‌شکن است

"خانه از پای‌بست ویران است"

به گفته‌ی مصباح یزدی چنین انتظاری از بسیج از این نگرانی ناشی شده که، با حمایت آمریکا از "روحانیون مخالف نظام و لیبرال‌ها" به تدریج زمینه فراهم خواهد شد تا رئیس‌جمهوری بر اساس "روش دموكراتیك انتخاب شود، نظام ولایت فقیه برچیده و احكام اسلام و ارزش‌های اسلامی نیز از جامعه حذف شود".

نماینده خامنه‌ای در سپاه پاسداران نیز در جمع فرماندهان این نیرو گفته است: «چالش اصلی ما در آینده، همین مسائل است. انتخابات، به شکل تهدید، علیه انقلاب شکل می‌گیرد.» سعیدی می‌گوید "اگر وضعیت انتخابات عادی بود، اصلا نیازی به نگرانی سپاه نبود".

به نظر می‌رسد با توجه به تحولات سال‌های گذشته نگرانی‌های سپاه و زیرمجموعه‌هایش افزایش یافته و امیدواری به نقش بسیج برای حفاظت از ساختار حکومت در برابر مخالفان و منتقدان رنگ باخته است.

مصباح‌یزدی اعتراف می‌کند: «جوانان عزیز كم كم از مایه‌های اصلی فرهنگ انقلاب تهی می‌شوند، معنویات به فراموشی سپرده می‌شود و روحیه بسیجی از بین می‌رود، جایی برای صحبت از نقش دیوان و ایوان نیست، خانه از پای بست دارد ویران می‌شود خواجه در فكر نقش ایوان است.»