مکانی در لهستان، میان دو شهر کاتوویتس و کراکائو. شهرکی در یک منطقه صنعتی بدون هر گونه ویژگی خاص، که نازی‌ها میان سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۵ نام لهستانی آن را ("اوشویتسیم") به آوشویتس تغییر دادند.

«آوشویتس» برابرنهادی است برای فجیع‌ترین جنایتی که بشریت می‌توانسته مرتکب شود. نسل‌کشی پنج میلیون یهودی، سینتی، روما و دگراندیش اروپایی در دوره‌ی حاکمیت نازی‌های آلمان، نقطه عطفی بود در فرایند تمدن بشری و وداع مقطعی با این تمدن.

مجموعه‌ی آوشویتس از نظر وسعت مکانی، بزرگترین مجموعه از اردوگاه‌های رایش آلمان بود که میان سال‌های ۱۹۴۰ تا ۱۹۴۵ قربانگاه نزدیک به یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر شد. این مجموعه شامل سه اردوگاه بزرگ و حدود ۴۰ اردوگاه کوچک جانبی است که همه‌ی آنها به طور همزمان مورد استفاده پلیس سیاسی و امنیتی اس‌اس نبودند. دستور ساخت این مجموعه در ۲۷ مارس ۱۹۴۰ توسط هاینریش هیملر، فرمانده کل اس‌اس، صادر شد.

اردوگاه مادر − آوشویتس ۱

اردوگاه اصلی آوشویتس در ماه مه ۱۹۴۰ توسط ناسیونال سوسیالیست‌های آلمان ساخته شد. محوطه‌ای که پیش از آن آلونک‌های نظامی در یک پادگان متروکه قرار داشتند، به اردوگاه کار اجباری نازی‌ها بدل گشت. نخستین گروه زندانیان در ۲۰ مه ۱۹۴۰ وارد این اردوگاه شدند.

«آوشویتس ۱» نخستین اردوگاه و مرکز اداری کل مجموعه‌ی اردوگاه‌ها بود. به دلیل موقعیت مناسب آن برای حمل و نقل، این اردوگاه را به قرنطینه‌ی اولیه برای زندانیان لهستانی بدل کرده بودند تا سپس ترتیب انتقال آنها به مراکز کار اجباری به غرب آلمان داده شود.

زمانی که تشکیلات امنیتی اس‌اس مأموریت یافت، ساختار ارتش نازی آلمان (ورماخت) را سر و سامان بیشتری بدهد، زندانیان "خود" را به شرکت‌های خصوصی اجاره می‌داد تا در مراکز مختلف نزدیک به اردوگاه به عنوان نیروی کار اجباری به کار گمارده شوند. برخی صنایع بزرگ آلمان در طراحی کار اجباری سهیم بودند.

از دروازه‌‌ی این اردوگاه که بر فرازش نوشته بودند: "کار آزاد می‌کند"، روزانه هزاران نفر راهی کار اجباری می‌شدند و شبانگاه، بی‌رمق به آلونک‌های چوبی خود بازمی‌گشتند.

اردوگاه بیرکنائو − آوشویتس ۲

در ماه مارس ۱۹۴۱ هاینریش هیملر دستور گسترش اردوگاه را داد. در اکتبر همان سال اردوگاه دومی به دست خود زندانیان ساخته شد که اردوگاه "بیرکنائو" نام گرفت. مرکز اداری آن در اردوگاه مادر مستقر ماند. نخست قرار بود ۱۰۰ هزار اسیر جنگی از اتحاد شوروی به این محل منتقل شوند.

اردوگاه بیرکنائو (Birkenau) یا «آوشویتس ۲» نقش اردوگاه مرگ را داشت. در بیرکنائو حدود یک میلیون انسان، عمدتا یهودی، و کولی‌های سینتی و روما از لهستان و سراسر اروپا، به قتل رسیدند.

در نیمه اول سال ۱۹۴۳ چهار کوره آدم‌سوزی در بیرکنائو به راه افتادند، به طوری که در طبقه‌ی تحتانی اتاق‌های گاز قرار گرفته بودند. در قتل عام یهودیان مجارستان در تابستان ۱۹۴۴ این کوره‌های آدم‌سوزی در فعالیت مداوم بودند. در مجتمع آوشویتس در مجموع حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر به قتل رسیدند.

قرار بوده است ۱۱ میلیون یهودی سراسر اروپا به قتل برسند، آن‌هم با گاز "سیکلون B". اتاق‌های گاز در هر ۲۵ دقیقه ظرفیت کشتن۱۵۰۰ نفر را داشتند. ظرفیت روزانه‌ی چهار کوره‌‌ی آدم‌سوزی در بیرکنائو میان ۳ تا ۴ هزار جسد بوده است. ولی این ظرفیت کافی نبود.

بخشی از مساحت ۱۷۰ هکتاری اردوگاه مرگ، به بلوک اردوگاه‌های A, B, C, … نامگذاری شده بود. این بلوک‌ها به "اردوگاه خانوادگی" برای گروه‌های قربانی تعلق داشتند که از مجارستان انتقال یافته بودند، یا اردوگاه زندانیان زن (بلوک B1) و یا "کولی‌ها" که تحت پیگرد خاص قرار داشتند.

اینکه امروز در مرکز صنعت آدم‌کشی بیرکنائو فقط شاهد ویرانه‌هایی هستیم، بی‌دلیل نیست. نازی‌ها مدت کوتاهی پیش از تسخیر و آزادسازی اردوگاه‌های آشویتس توسط نیروهای اتحاد شوروی، کوشیدند آثار جنایت‌های خود را از میان ببرند.

امروز می‌توان ویرانه‌ی اتاق‌های گاز و کوره‌ی آدم‌سوزی شماره ۲ را مشاهده کرد که مأموران اس‌اس آن را منفجر کرده بودند. بخشی از اتاق رختکن زیرزمین هنوز پابرجاست.

نزدیک بقایای کوره‌ی آدم‌سوزی رد ریل‌های واگن‌های کوچک بارکش را می‌توان دید که در آن اجساد را برای سوزاندن به نزدیک کوره منتقل می‌کردند.

اردوگاه مونوویتس − آوشویتس ۳

اردوگاه مونوویتس (Monowitz) یا آوشویتس ۳ بیشتر یک اردوگاه کار اجباری بود. این اردوگاه گاهی به عنوان پایگاه اول زندانیان تازه‌وارد نیز عمل می‌کرد. این اردوگاه به ابتکار و هزینه‌ی یک شرکت صنعتی آلمانی، به همراه کارخانه‌ای در نزدیکی آن، ساخته و در ۲۸ اکتبر ۱۹۴۲ افتتاح شد.

پس از آزادسازی آوشویتس

میان ۱۷ تا ۲۳ ژانویه ۱۹۴۵ حدود ۶۰ هزار زندانی توسط اس‌اس از این منطقه به سمت غرب آلمان نقل مکان داده شدند. بسیاری در حین این نقل و انتقال مرگبار جان باختند.

در ۲۷ ژانویه ۱۹۴۵ مابقی زندانیان توسط واحدهای نظامی شوروی (لشکر ۳۲۲ زمینی جبهه‌ی اول اوکراینی) آزاد شدند. صدها نفر از زندانیان باقی مانده، به دلیل بیماری‌های گوناگون، سوءتغذیه و ضعف جسمانی، با وجود اقدامات درمانی، در روزهای پس از آزادی جان دادند.

نیروهای ارتش شوروی پس از آزادسازی آشویتس و زندانیان‌اش، ابزار و ماشین‌آلات کارخانه‌‌های واقع در این محوطه را به خاک شوروی انتقال دادند. بسیار اسناد، از جمله ۴۶ جلد کتابچه‌ی فهرست قربانیان به شوروی انتقال یافتند که در سال ۱۹۹۲ به موزه دولتی آوشویتس تحویل داده شدند.

حوالی آوریل ۱۹۴۵ ارتش شوروی اردوگاه اصلی آوشویتس و اردوگاه بیرکنائو را به طور موقت تبدیل زندان اسرای آلمانی کرد. بخشی از این زندانیان، غیرنظامیان آلمانی و افراد مظنون به ملیت آلمانی نیز در میان آنها بودند.

آوشویتس: موزه و مکان یادبود

امروز در کنار یادبودهایی که در محوطه‌ی آشویتس ۱ و ۲ به طور پراکنده دیده می‌شود، دولت لهستان در اردوگاه کاری "اوشویتسیم" یک موزه دولتی و مکانی برای یادبود و گرامی‌‌داشت قربانیان برپا کرده است. سازمان حفظ میراث فرهنگی جهان (یونسکو) از ۲۷ ژوئن۲۰۰۷ بر اردوگاه آوشویتس بیرکنائو عنوان "آوشویتس بیرکنائو − اردوگاه کار و اردوگاه مرگ ناسیونال سوسیالیست‌های آلمان" گذارده است. این امر تأکیدی است بر مسئولیت آلمانی‌ها برای این مجموعه‌ی اردوگاه‌هایی که در خاک لهستان قرار دارند.

"موزه یهودی اوشویتسیم/آشویتس" نیز در شهر اوشویتسیم قرار دارد. این موزه‌ی پیشینه‌ی فرهنگ یهودی در لهستان، مکان یادبودی برای گرامی‌داشت قربانیان یهودی نیز هست که در رژیم نازی جان باختند.

DK/BB