این روزها حجاب و روسری یادآور و تداعیکننده نوع پوشش زنان مسلمان است. اما نمایشگاهی که درباره حجاب و روسری در "نمایشگاه جهان" شهر وین برپا شده روایتی از نقش، معنی و مفهوم گاه متضاد روسری در درازای تاریخ به دست میدهد.
عکس: Courtesy Galerie Wilms
تبلیغات
روسری تکهای پارچه است که معنی و جایگاهی خاص در فرهنگ و تمدن بشر دارد. پارچهای با تاریخی ۴۰۰۰ ساله که رد پای آن را میتوان در گوشه و کنار جهان مشاهده کرد. پوششی که گاه جلوهای نمادین از باوری خاص بوده و گاه موضوع رویکردهایی متفاوت و حتی متضاد.
درهای نمایشگاه ویژهای با عنوان "با حجاب، بیحجاب: روسری" در موزه جهان شهر وین از روز پنجشنبه ۲۶ مهر (۱۸ اکتبر) به روی علاقمندان باز شده است. این نمایشگاه بر آن است تا با پرتوافکنی به جنبههای گوناگون روسری و حجاب، نقش و جایگاه این تکه پارچه را در فرهنگهای گوناگون جهان پی گیرد.
این نمایشگاه دربرگیرنده عکسها، نقاشیها، ویدیوها و طراحیهای مربوط به پوشش سر و روسری است و بر آن است تا ۱۷ نوع مستقل از استفاده از روسری را به معرض نمایش بگذارد.
ایدهای برخاسته از رویدادهای اخیر
با آنکه این نمایشگاه موضوع روسری را در تاریخ چند هزار ساله آن پی میگیرد، اما مجموعهای از رویدادهای اجتماعی و سیاسی از اکتبر سال گذشته به این سو، زمینهساز شکلگیری ایده برگزاری این نمایشگاه بود.
نمایشگاه «با حجاب، بی حجاب: روسری» از راز روسری پرده برمیدارد
نمایشگاهی در موزه جهان شهر وین برپا شده که با نمایش عکسهای تاریخی، نقاشی، طراحی لباس زنان و ویدیو به موضوع روسری و سربند و معانی فراوان و متفاوت آن در تاریخ، جغرافیا و مذهب میپردازد.
گشودن راز پوشش سر
امروزه در بسیاری از کشورهای غربی روسری یا پوشش سر اغلب به شکلی خودبخودی به معنای پوششی فهمیده میشود که زنان، از جمله زنان مسلمان، به دلایل مذهبی بر سر میگذارند. با این همه، ایده و عمل پوشاندن سر با پارچه از دستهبندیهای مذهبی، فرهنگی و جغرافیایی فراتر میرود. نمایشگاه "با حجاب، بی حجاب: روسری" در موزه جهان (Weltmuseum) شهر وین تنوع پوشش سر را به نمایش گذاشته است.
روسری در مسیحیت
حجاب در مسیحیت نشانهای از باکرگی و عفت است.عکس سمت چپ یک نقاشی کشیده شده در سال ۲۰۰۸ است که باکره گوادالوپ، قدیسه حامی مکزیک را نشان میدهد. در این نقاشی مریم باکره چادری با نقش ستاره بر سر دارد. انجیل موی زنان را ناشایست میپندارد و از آنان میخواهد وقت عبادت مویشان را پوشیده بدارند؛ هرچند برخی در همه حال موی خود را پوشیده نگه میدارند. عکس سمت راست زنی مسیحی را در ترکیه در سال ۱۸۸۶ نشان میدهد.
سربندهایی برای زنان و مردان
در این نمایشگاه نه تنها آثاری هنری به نمایش درآمده که نمونههایی از روسری و سربند را به تصویر کشیده، بلکه نمونههای متنوعی از خود این روسریهای زنانه و سربندهای مردانه از نقاط مختلف جهان به نمایش گذاشته شده است. روسری سمت چپ، روسری عروسی زنی تونسی از اواسط قرن بیستم است. سربند دست راست، با طرحی از عقاب دوگانه، به اعضای مرد یک گروه مذهبی در گواتمالا اختصاص دارد.
پوشش بیابانی برای مردان
این عکس که توسط عکاسی وینی لودویگ گوستاو آلواز تسورر گرفته شده، مردی طوارقی را در لباس سنتی چادرنشینان شمال آفریقا نشان میدهد. چنین پنداشته میشود که سربند، که اغلب نیلیرنگ است، ارواح خبیثه را دور نگه میدارد. پوشاندن سر مرحلهای مهم در مردانگی است. وقتی کسی سرش را میبندد یعنی بالغ شده است. اما زنان، برعکس، صورت خود را نمیپوشانند.
عکس: KHM-Museumsverband
یک کشف حجاب شخصی
اشکال مختلف پوشش زنان مسلمان اغلب بحثبرانگیز بوده است. نیلبار گورس در یک ویدیوی شش دقیقهای به این موضوع پرداخته است. او در این ویدیو روسریهایی را از سر باز میکند که زنانی مهم شخصا به او دادهاند و او نامشان را میگوید. این کار او نمادی است از بیان زندگی شخصیاش که در عین حال نشان میدهد زنان مسلمان، چه با حجاب باشند یا نه، "بیش از هر چیز خویشتن خویش را باز مینمایانند".
عکس: Courtesy Galerie Martin Janda, Wien
بیان انتزاعی
نمایشگاه وین همچنین شامل آثاری است که به موضوع پوشاندن سر به شکلی انتزاعی پرداختهاند. این چاپ ژلاتینی نقرهای، کار عکاس اتریشی، تینا لشنر است با عنوان «شیائو» که پشت سر زنی را تداعی میکند که با پارچهای پر چین و چروک پوشانده شده بوده و اکنون از سرش به پایین لغزیده است. لشنر به خاطر مجسمههایش که مبتنی بر عکس هستند شناخته شده است. کارهای او اغلب کنکاشی سورئال هستند در ساختارهای فرهنگی زنانگی.
عکس: Courtesy Galerie Hubert Winter, Wien
حجاب قدیم-جدید سوزانه یونگمان
در نگاه اول عکس سوزانه یونگمان با عنوان "پرتره یک بانو" میتواند با شاهکاری به همین نام اثر فون در ویدن، نقاش هلندی قرن پانزدهم، اشتباه گرفته شود. اما اگر دقیق بنگریم، در این عکس حجاب زن از مواد بستهبندی تهیه شده و انگشتر او سر یک قوطی کنسرو است. سینه او را هم تنها یک سوزن خیاطی بسته نگه داشته. استفاده یونگمان از مواد بازیافتی، بازتابی از این واقعیت است که ما چگونه ارزشها و زیبایی را میسنجیم.
عکس: Courtesy Galerie Wilms
از محافظهکاری تا رهایی
در نظام اقتدارگرای اتریش قبل از جنگ جهانی دوم، زنی با موی پوشیده و لباس سنتی با دامنی فراخ و بالاتنهای تنگ، زنی ریشهدار، شایسته و از نظر میهنپرستانه، محافظهکار قلمداد میشد. با این همه، در دهه ۱۹۵۰ میلادی روسری به کالایی تجملی تبدیل شد؛ اغلب از جنس ابریشم و با نقش و نگار که زیبایی و رهایی زن را مجسم میکرد. تصویر بالا برنده جایزه نخست مسابقات مد سال ۱۹۶۴ است که در آن یک روسری دیده میشود.
عکس: Modeschule der Stadt Wien im Schloss Hetzendorf
پوشش با کلاس بالا
از سال ۲۰۰۳ سوزانه بیزووسکی، طراح اتریشی، به خاطر مجموعههای "شیک وینی"اش شناخته شده است. لباسهای او بشدت برگرفته از مد تاریخی اتریش هستند که برای زنان مدرن وینی امروز طراحی شدهاند. مجموعه امسال او به طور اختصاصی برای نمایشگاه موزه جهان طراحی شده است و دربرگیرنده لباسهایی است که به شکل فوقالعادهای به سر پرداختهاند. نمایشگاه "با حجاب، بی حجاب" تا ۲۶ فوریه سال ۲۰۱۹ ادامه دارد.
عکس 91 | 9
آکسل اشتاینمان سازماندهی این نمایشگاه را برعهده داشته است. او درباره طرح ایده برپایی این نمایشگاه در گفتوگویی با خبرنگار دویچه وله به چند رویداد اجتماعی و فرهنگی اشاره میکند: تبلیغ یک داروخانه که زنی با روسری را نمایش میدهد، پدید آوردن ایموجی یک زن محجبه و تصمیم عربستان سعودی برای بهره گرفتن از "رباتهای مونث" که برخلاف شهروندان زن این کشور، الزامی برای پوشش سر ندارند.
اشتاینمان بر این باور است که از این منظر مهم است دریابیم که روسری در پهنای تاریخ بارها از سیاست و باورهای اخلاقی تاثیر گرفته است و این تاثیرات هم شامل حال کشورهای شرقی میشده و هم کشورهای غربی را در بر میگرفته است.
او میگوید: «هدف این نمایشگاه پرده برگرفتن از همه آن تغییر و تحولاتی است که روسری در طول تاریخ از سر گذرانده؛ تحولاتی که یا فراموش شدهاند، یا زیر فشارها نادیده گرفته شدهاند یا حتی ناشناخته ماندهاند.»
عکسهای این نمایشگاه همۀ جلوههای مربوط به روسری را، از پوشش سنتی سر زنان در مسیحیت گرفته تا طراحی مدرن و ویژه روسری و سربندها، به نمایش میگذارند. در حالیکه یک نقاشی چهره زن جوانی را با چشمان گشوده با یک روسری بافتنی نشان میدهد، یک اثر نقاشی دیگر زنی را در تهران نشان میدهد که گرچه حجاب کامل دارد اما کفشی پاشنه بلند به پا کرده است. این نمایشگاه در مجموع روایتی است از تشابهات و تفاوتهای پوشش سر در درازای تاریخ.
عکس: Susanne Bisovsky/B. Preiml
یک موضوع، چند معنی
روسری اینروزها به یکی از مباحث داغ اجتماعی در جهان غرب تبدیل شده است؛ بحث و جدلهایی که متمرکز بر پوشش زنان مسلمان در جوامع غربی هستند. حال آنکه پوشاندن سر تنها به زنان مسلمان محدود نمیشود و چنین امری در همه ادیان ابراهیمی معمول و مرسوم بوده و از این منظر بین اسلام، مسیحیت و یهودیت تفاوتی وجود نداشته است. تاریخ روسری به هزاران سال پیش و به تمدنهای بینالنهرین باز میگردد.
در این نمایشگاه به روسری به عنوان صرفا یک پوشش نگریسته نمیشود؛ به پوششی که هر کس میتواند مطابق میل و سلیقه خود از آن بهره بگیرد یا آن را کنار بگذارد. این نمایشگاه در عمل حتی از بیان این موضوع نیز ابایی ندارد که بسیاری از زنان و دختران مسلمان برخلاف میل خود ناگزیر به پوشاندن سر خود هستند.
این نمایشگاه گرچه به روسری بهمثابه جلوهای از "برتری کلام مرد در برابر پیکر زن" اشاره دارد، اما بر آن نیست تا روسری را صرفا از دریچه باورهای دینی بنگرد و آن را تا حد الزام دینی گردن نهادن زنان به امر مردان فرو بکاهد.
این نمایشگاه رویکردهای متفاوت از روسری را در کنار یکدیگر عرضه میکند. هم نشاندهنده روسری است بهمثابه نماد پاکدامنی یک زن مسیحی و هم روایتگر تلاش زنان برای کسب برابری با مردان است و هم جلوهای از مد و طراحی مدرن. به هر روی نمایشگاه "با حجاب، بیحجاب" بر آن است تا نشان دهد که موضوع روسری نه محدود به دوره و عهد معینی است و نه محدود به فرهنگ و دینی مشخص.
عکس: Courtesy Galerie/Martin Janda
روسری: پوششی جهانی؟
موزه جهان وین گرچه با عرضه آثاری از شمال آفریقا، جنوب غربی آسیا، آسیای مرکزی و همچنین نمونههای روسری از گواتمالا و اندونزی بر آن است تا تصویری گسترده از این پوشش ارائه کند، اما اشتاینمان بر این باور است که حتی این گستره جغرافیایی نیز برای فهم کامل مقوله روسری کفایت نمیکند.
در این نمایشگاه حتی استفاده مردان از روسری را نیز به نمایش گذاشتهاند. اشتاینمان میگوید: «برای من مهم بود که نشان دهم پوشش سر برای مردان (همچون عمامه یا کیپا) نیز برگرفته از باورهای فرهنگی و مذهبی بوده و این باورها بر نوع و قاعده پوشش آنها تأثیر گذاشته است.»
همانگونه که الزام پوشش سر برای زنان تعیین شده، گاهی در ادیان از مردان نیز خواسته شده است در برابر خدا سر خود را بپوشانند؛ نظیر آنچه در تورات و نزد یهودیان مرسوم است. اما مردان نیز در پیروی از مد گاهی از پوشش سر استفاده کردهاند. به عنوان نمونه در قرن هیجدهم بهره گرفتن از عمامه و پوشش سر از سوی مردان تبدیل به مد شده بود و آنان از این طریق میخواستند مردانگی خود را به نمایش بگذارند.
با توجه به اینکه این نمایشگاه موضوع روسری را صرف نظر از جنیست، جغرافیا و دین و فرهنگ تصویر میکند، این پرسش شکل میگیرد که آیا میتوان به روسری بهمثابه یک پوشش جهانی نگاه کرد؟ اشتاینمان معتقد است که نمیتوان به این پرسش پاسخ ساده و واحدی داد.
او تنها به گفتن این موضوع بسنده میکند: «سر نیز همچون هر بخش دیگر از پیکر انسان موضوع پوشش و آرایش بوده و این موضوع در همه زمانها و در بین همه فرهنگها مشترک بوده است.»
پوشش سر در ادیان و مذاهب
برای بسیاری از ادیان و مذاهب پوشاندن سر نوعی هویت را القا میکند. پوشش سر در واقع نوعی نماد با معانی و کاربردهای خاص است. در این گزارش تصویری با برخی از این پوششها، تاریخچه و معانی آن آشنا میشوید:
عکس: Imago/Seeliger
کیپه
در قرنهای هفدهم و هجدهم "کیپه" که در زبان عبری به معنی کلاه یا سرپوش است بین یهودیان اروپا به عنوان نمادی از ایمان دینی رواج پیدا کرد. بر اساس "هلاخا" سر مردان جوان باید هنگام دعا و تحصیل مذهبی پوشیده باشد. (هلاخا مجموعه قوانین شریعت یهود است با ۶۱۳ میتزوت یا فرمان. این قوانین از تورات مکتوب "تنخ"، تورات شفاهی "تلموذ" و دستورات خاخامها استتناج شده است.)
عکس: picture alliance/dpa/W. Rothermel
میترا
از قرن یازدهم میلادی، اسقفهای کلیسای کاتولیک در مراسم مذهبی از سرپوش "میترا" استفاده کردند. در پشت میترا دو نوار آویخته شده که نماد "عهد عتیق" و "عهد جدید" است. عهد عتیق، کتاب مقدس یهودیان است که مسیحیان نیز آن را پذیرفتهاند و به عنوان بخش اول از دو بخش کتاب مقدس خود قرار دادهاند.
عکس: picture alliance/dpa/P. Seeger
عمامه
به پوشش سر روحانیون شیعه عمامه گفته میشود که پس از پایان تحصیلات حوزوی بر روی سر قرار میگیرد. عمامه دارای دو رنگ سیاه و سفید است. روحانیونی که از عمامه سیاه استفاده میکنند اصل و نسب خود را به سادات میرسانند و خود را از اخلاف پیامبر اسلام میدانند.
عکس: FARS
دستار
تمام مردان سیک باید دستار بر سر داشته باشند. سیک (به معنی شاگرد) دینی یکتاپرستانه است که در سده پانزدهم میلادی در منطقه پنجاب واقع در شمال شبه قاره هند تأسیس شد. از دستار در رنگهای گوناگون و بیشتر نارنجی استفاده میشود. استفاده از رنگ سفید به معنی "خردمندی" است. مردان سیک اجازه ندارند موی خود را کوتاه کنند و از دستار برای حفظ و پوشش موهای سر استفاده میکنند.
عکس: picture-alliance/dpa/D. Dyck
چادر
چادر پوششی به صورت پارچهای نیمدایره است و معمولا به رنگ سیاه یا سفید است و زنان مؤمن موقع بیرون رفتن از خانه به سر میکنند. زنان ایرانی باید طبق دستورهای مذهبی از چادر یا روسری استفاده کنند.
عکس: picture-alliance/dpa/M.Kappeler
چادر خواهران مقدس
خواهران مقدس که در کلیسا خدمت میکنند سرپوش و لباسی به رنگ مشکی به تن میکنند. رنگ سرپوش خواهران مقدس در دوران تحصیل دینی سفید است و بعد از ادای سوگند رنگ آن مشکی میشود. در برخی از گروههای کلیسایی سرپوش خواهران مقدس نهتنها مو بلکه گردن آنها را نیز میپوشاند.
عکس: picture-alliance/dpa/U. Baumgarten
روسری
پارچهایست که زنان مسلمان از آن برای پوشاندن گیسوی خود استفاده میکنند. موضوع "اجبار" یا "اختیار" زنان در استفاده از این پارچه به بحثهای زیادی در کشورهای اسلامی و حتی کشورهای غربی دامن زده است. جالب اینکه نوع بستن روسری زنان ترک با دیگر زنان کشورهای اسلامی متفاوت است.
عکس: picture-alliance/dpa/G. Schiffmann
مقنعه
نوعی از پوشش سر تا پایین سینه برای زنان است که به ویژه در ایران بعد از انقلاب اسلامی رایج شد. از این سرپوش معمولا در ادارات، بیمارستانها، تیمهای ورزشی زنانه، مدارس و مکانهای عمومی دیگر استفاده میشود و استفاده از آن به نسبت روسری و شال آسانتر است.
عکس: forsatnet.ir
شایتل
در برخی جوامع ارتدکس یهودی مانند "ستمار" قانون عجیبی در مورد زنان وضع شده است. هر زنی که ازدواج میکند باید موی سر را بتراشد و در سراسر زندگی از کلاهگیس استفاده کند.
عکس: picture-alliance/Photoshot/Y. Dongxun
بیرت
کلاه بیرت که در انگلیسی به آن بیرتا (Biretta) گفته میشود، کلاه روحانیون کاتولیک است که از قرن سیزدهم میلادی رواج یافته است. چهار گوشه این کلاه در کشورهای آلمان، انگلیس، فرانسه و هلند با یک قوس به سوی بالا کشیده شده است. رنگ کلاه درجه و مقام روحانی را هم مشخص میکند. پاپ از این کلاه استفاده نمیکند. کلاه کشیشها مشکی و کلاه کاردینالها به رنگ قرمز است.
عکس: picture-alliance/dpa/D. Ebener
دستار و نقاب طوارق
طوارق از اقوامی هستند که در صحرای بزرگ آفریقا سکونت دارند. در سن ۱۵ تا ۱۷ سالگی، برای پسران جوان قوم طوارق که مسلمان هستند، جشن "لثام" یا نقاب برگزار میشود و آنها اجازه مییابند از پارچهای به طول ۱۵ متر به عنوان دستار و نقاب استفاده کنند.
کلاهی به شکل دایره بزرگی از جنس خز که مردان ارتدکس یهودی حسیدی و حریدی در صورت متاهل بودن در روزهای شبات یا شنبه و اعیاد و جشنها و روزهای مقدس بر سر میگذارند. اقوام یهودی حسیدی و حریدی در جنوب شرقی اروپا (رومانی و مجارستان) زندگی میکردند.
عکس: picture-alliance/NurPhoto
کلاه و هاوبه
آمیشها فرقهای مسیحی در جنوب آلمان و سوئیس هستند که در اویل قرن ۱۸ میلادی به آمریکا مهاجرت کردند تا بتوانند در آرامش طبق آیینهای دینی خود زندگی کنند. آمیشها زندگی بسیار سنتی دارند و از دستاوردهای فنی استفاده نمیکنند. آنها لباس ساده به تن میکنند. مردان آمیش کلاه و زنان آنها سرپوشی به نام "هاوبه" (Haube) بر سر میگذارند.