مقامات محلی استان خوزستان از گستردهتر شدن حریق در تالاب هورالعظیم خبر داده‌اند. آتش‌سوزی در این تالاب که از چند روز پیش در منطقه عراقی تالاب آغاز شده بود با توجه به خشکی بخش‌های وسیعی از این تالاب و گرمای شدیدهوا تشدید شده است.

احمدرضا لاهیجانزاده روز چهارشنبه (۱۰ مرداد) در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به وقوع مجدد آتش‌سوزی در بخش عراقی تالاب هورالعظیم گفت: «فردا (پنجشنبه) عملیات مجدد اطفای حریق در بخش عراقی تالاب هورالعظیم توسط بالگردهای آبپاش ایرانی انجام می‌شود».

به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان عملیات اطفای حریق در ابتدا با دو فروند بالگرد آغاز می‌شود و در صورت نیاز اعزام هواپیمای آبپاش به استان خوزستان پیگیری خواهد شد.  

تالاب هورالعظیم و یا هورالهویزه (تالاب بزرگ هویزه) که بزرگ‌ترین تالاب استان خوزستان است در مرز ایران و عراق واقع شده است. حدود یک سوم این تالاب در خاک ایران و دوسوم آن در عراق قرار دارد.

تالاب هورالعظیم تنوع زیستی فوق‌العاده و منحصر به فردی دارد. این تالاب که در بخش‌های وسیعی با نی پوشیده شده است یکی از منابع مهم و غنی گیاهی و جانوری منطقه است. خطر خشکی کامل و نابودی هر دو بخش ایران و عراق تالاب را تهدید می‌کند.

شروع آتش‌سوزی در بخش عراقی تالاب

حدود یک ماه پیش دود غلیظی شهرهای اهواز، هویزه، سوسنگرد و دیگر مناطق اطراف تالاب هورالعظیم را فرا گرفت. این دود ناشی از آتش‌سوزی بخش عراقی تالاب بود که با وزش باد به سوی ایران آمده بود.

با گذشت چند روز و تداوم دود در شهرها و بروز مشکلات تنفسی شدید برای ساکنان منطقه مسئولان اقدام‌های اولیه را برای اطفای حریق آغاز کردند.

وزارت کشور خبر دارد که با همکاری وزارت امور خارجه ایران دو فروند بالگرد و یک هواپیمای آبپاش به کانون‌های آتش‌سوزی در عراق اعزام شده‌اند.

اوایل مرداد ماه مسئولان خبر از مهار آتش در بخش عراقی هورالعظیم را دادند ولی در همان زمان کیامرث حاجی‌زاده، مدیر کل مدیریت بحران استان خوزستان اطلاع داد که خطر آتش‌سوزی مجدد به دلیل گرمای هوا وجود دارد.

با وجود اعلام مهار آتش‌سوزی در تالاب هنوز چند روز نگذشته بود که آتش‌سوزی در این منطقه دوباره آغاز شد.

به گفته کیامرث حاجی‌زاده ۱۸۰ هزار هکتار از ۲۴۰ هزار هکتار این تالاب در کشور عراق طعمه حریق شده است.

ادامه عملیات اطفای حریق

کیامرث حاجی‌زاده، مدیر کل مدیریت بحران خوزستان روز چهارشنبه در گفتوگو با ایسنا ضمن تاکید بر لزوم فعال شدن دستگاه دیپلماسی در خصوص وضعیت تالاب هورالعظیم گفت: «باید در هفته آینده نشستی با کشور عراق برگزار شود و آتش‌سوزی این تالاب تعیین تکلیف شود.»

او افزود که باید در این چند روز "کمیته‌هایی در خصوص رهاسازی آب در بخش عراقی تالاب هورالعظبم تشکیل شود زیرا حتما باید آب در بخش عراقی هورالعظیم رهاسازی شود."

در این حال عادل مولا، معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خوزستان روز سه‌شنبه ۹ مرداد با اشاره به پیشنهادهای مطرح شده در خصوص رهاسازی آب از سوی ایران در بخش عراقی تالاب هورالعظیم جهت جلوگیری از آتش‌سوزی در این بخش به خبرگزاری ایسنا گفته بود: «در حال حاضر میزان آب در بخش ایرانی هورالعظیم هم فروکش کرده است و در آیندهای نزدیک باید منتظر مرگ و میرآبزیان، گندیده شدن آب، آتش‌سوزی و اتفاقات دیگر در این وضعیت بی‌آبی باشیم.»

مولا با توجه به خطر گسترش آتش به بخش ایرانی تالاب اولویت را به رسیدگی به بخش ایرانی تالاب خواند و گفت: «هر کسی تمایل دارد در بخش عراقی تالاب هورالعظیم آب رهاسازی کند، نخست به بخش ایرانی تالاب رسیدگی کند و سپس در بخش عراقی آب را رهاسازی کند.»

بحرانی دیرینه

عدم هماهنگی در حل بحران آب در میان نهادها و وزارتخانه‌های مسئول ایران، کمبود باران و بروز خشکسالی پی در پی در سال‌های در منطقه وضعیت تالاب هورالعظیم را در شرایط فاجعه‌آمیز قرار داده است.

خشک شدن تدریخی تالاب هورالعظیم روند طولانی را پشت سر گذاشته است. از دهه پنجاه میلادی برای اکتشاف نفت در منطقه و توسعه اراضی کشاورزی این روند آغاز شد.

قبل از جنگ ایران و عراق مردم محل با مشاغلی همچون دامداری، صید ماهی، صید طیور، حصیر بافی، نی‌بری و کشاورزی زندگی می‌کردند. اما با آغاز جنگ و تبدیل شدن این منطقه به کانون عملیات دو طرف جنگ، مردم مجبور به مهاجرت به سایر نقاط کشور شدند.

صدام حسین، دیکتاتور عراق در سالهای ۱۹۹۰ و ۱۹۹۲ میلادی تلاش کرد از جمله به بهانه مخفی شدن نیروهای نظامی ایران در نیزارها این تالاب را خشک کند.

دلیل دیگر صدام کوچ دادن شیعیان ساکن اطراف این تالاب از عراق بود بود. گروه زیادی از ساکنان شیعه روستاهای اطراف در پی از دست دادن امکانات معیشتی به ایران آمدند.عملیات نظامی در طول جنگ ایران و عراق بر بحران خشکی این تالاب تاثیر مخرب و وسیعی برجای گذاشت. 

این روند تا زمان سقوط صدام حسین، دیکتاتور عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی ادامه داشت. در این زمان بیش از ۹۰ درصد تالاب خشک شده بود.

 نقش مخرب فعالیت‌های نفتی و سدسازی

پس از پایان جنگ با وجود هشدارهای مکرر فعالان محیط زیست برنامه‌ریزی جامعی برای نجات بزرگترین تالاب خوزستان انجام نگرفت.

کارشناسان محیط زیست اشتباه‌های بزرگ برنامه‌ریزی زیر مجموعه‌های وزارت نفت ایران را یکی از دلایل خشک شدن بخش بزرگی از این تالاب می‌دانند.

زیر مجموعه‌های شرکت نفت پس از انقلاب اسلامی با جاده‌سازی‌های بیرویه، قطع ارتباط آبی بخش‌های مختلف تالاب و حفاری و ریختن پسماندهای حاصل از حفاری چاه‌ها در آن آسیب‌های جدی به این منبع غنی و زیستگاه طبیعی عظیم جانوری و گیاهی منطقه زدند.

رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست ایران در اوایل سالهای ۹۰ فعالیت‌های صنعت نفت و قطع ارتباط آبی بین بخش‌های مختلف تالاب را دلیل تبدیل بخش‌هایی از تالاب به "مرداب" خواند که از جمله در طرح توسعه میدان نفتی آزادگان به اجرا در آمد.

احمدرضا لاهیجانزاده مدیرکل محافظت از محیط زیست استان خوزستان اواسط سال گذشته عنوان کرده بود که درگذشته شرکت‌های ملی حفاری۶۰ هزار هکتار از تالاب هورالعظیم را برای احداث جاده و تاسیسات خود خشک کردند و در این سال "چیزی حدود ۴۰ هزار هکتار از این مقدار در زیر آب است."

بسیاری از منابع طبیعی تالاب هورالعظیم که در جنگ ایران و عراق آسیب‌های جدی دیده بود با سدسازی‌های بیرویه در ایران و ترکیه از بین رفت. کمبود آب ناشی از احداث سد در مسیر رودخانه‌های منتهی به این تالاب آسیب های قابل توجهی به این زیستگاه وارد کرد.

سرچشمه آب تالاب هورالعظیم که در بخش‌هایی پایانی پایین‌دست رودهای دجله و فرات قرار دارد از خاک ترکیه است.

سازمان محیط زیست ایران ترکیه را یکی از کشورهای مسئول در خشکی تالاب هورالعظیم خوانده است. علت این امر سدسازی‌های بی حد و حصر ترکیه است که شرایط خطرناکی را برای تالاب هورالعظیم ایجاد کرده است. در عین حال  سازمان محیط زیست وزارت خارجه را مسئول رایزنی با ترکیه و عراق در باره این فاجعه محیط زیستی می‌داند.

خشک شدن این تالاب چه در ایران و چه در عراق، تعداد وقوع طوفان‌های ریزگردی را افزایش داده و باعث شده استان خوزستان با گرد و غبارهایی حدود ۲۱ برابر استاندارد مواجه شود.

حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران، پیش از این در مورد پدیده ریزگردها با انتقاد از عدم همکاری کشورهای همسایه گفته بود که پدیده ریزگردها "مربوط به روزها و سال‌های اخیر نیست" و همه کشورهای منطقه از جمله کشورهای جنوب خلیج فارس با آن درگیر هستند.

مساحت تالاب هورالعظیم در منطقه ایران حدود ۵۴ درصد کاهش یافته است.  تالاب هورالعظیم در بخش ایرانی آن از ۶۴ هزار هکتار در حال حاضر به حدود ۲۹ هزار هکتار رسیده است. 

بی‌برنامه‌گی‌های عظیم و آسیب‌های جدی به این زیستگاه عظیم طبیعی باعث شد که وسعت این تالاب مجموعاً در پنجاه سال گذشته ۶۷ درصد کاهش یابد.