دلالی و "قاچاق معکوس" دارو؛ نمودی دیگر از تلاطم بازار ارز
۱۳۹۷ شهریور ۲۱, چهارشنبه
نوسانات شدید بازار ارز در ایران، افزایش سرسام‌آور قیمت دلار و سقوط ارزش پول ملی، بر خرید و فروش همه کالاها از جمله دارو تأثیر گذاشته و باعث باز شدن پای دلالان به این بازار و ظهور پدیده‌ای به نام "قاچاق معکوس" شده است.
با وجودی که وزارت بهداشت و سازمان غذا و داروی ایران بارها تأکید کرده‌اند که معضلی به نام کمبود دارو در کشور وجود ندارد، اما کمتر رسانه‌ای در داخل را می‌توان یافت که به این مشکل نپرداخته باشد. حتی رسانه‌های رسمی داخلی هم از گلایه مردم در تهیه دارو خبر می‌دهند. در این میان خبرگزاری مهر روز چهارشنبه ۲۱ شهریور (۱۲ سپتامبر) نوشت: «شرایط حاکم بر کشور که ناشی از نوسانات بازار ارز و همچنین ترکش‌های تحریم است، باعث شده مهم‌ترین کالای استراتژیک یعنی دارو، تحت‌الشعاع این جریانات قرار بگیرد و عده‌ای به دنبال سودجویی باشند.»
وزارت بهداشت و سازمان غذا و داروی ایران، یعنی متولیان اصلی حوزه سلامت، کمبود دارو را به شدت رد کرده و معتقدند، آنچه به عنوان کمبود احساس می‌شود، تنها کمبود "۳۰ تا ۵۰ قلم" دارویی است که به گفته آنها در کل بازار جهانی دارو وجود دارد. اما به گزارش مهر، «احساس می‌شود بحران دارویی سال ۹۱ در حال تکرار شدن است».
ایران در جریان بحران دارویی سال ۹۱ و اوایل ۹۲ با کمبود صدها قلم دارو روبه‌رو شد. شباهت دیگر وضعیت امروز ایران با آن‌زمان، تغییر نرخ ارز در اوایل سال ۹۲ است؛ تغییری که باعث افزایش شدید قیمت دارو و در نتیجه، فشار مضاعف بر مردم شد. منتقدان سیاست‌های وزارت بهداشت وقت یکی از "اشتباهات تاریخی" در ایجاد بحران مزبور را اصرار بر گرفتن ارز مرجع برای دارو عنوان کردند؛ موضوعی که شباهت‌های زیادی به شرایط کنونی دارد.
التهابات اخیر در بازار ارزی باعث شده که دولت ایران برای کالاهای اساسی مانند دارو ارز چهار هزار و ۲۰۰ تومانی در نظر بگیرد. این روش گرچه باعث می‌شود که دارو با نرخ دولتی به دست بیماران برسد، اما همزمان به دلیل ارزان‌تر شدن آن به نسبت نرخ دارو در کشورهای همسایه، خطر قاچاق به آن کشورها را افزایش خواهد داد.
"قاچاق معکوس"
روزنامه "خراسان" در گزارش روز چهارشنبه خود، ظهور چنین پدیده‌ای را تأیید کرده و از معضلی به نام "قاچاق معکوس" دارو خبر داده است. در حالی که پیش‌تر قاچاق دارو از خارج کشور به سمت داخل انجام می‌گرفت، امروز این پدیده "به دلیل سودآوری و اختلاف قیمت ارز" مسیر معکوس را در پیش گرفته و از داخل به خارج تغییر مسیر داده است. به نظر می‌رسد که بیشترین نقل و انتقال دارو به کشورهای افغانستان و عراق بوده باشد.
علی روح‌بخش، مدیر دارو و مواد تحت کنترل دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در این مورد گفته است که "به دلیل تغییرات ارزی" خرید دارو با حجم بالا توسط مسافران خارجی و خروج آن از مرز "اتفاقی است که در حال رخ دادن است". به گفته روح‌بخش، علاوه بر موظف کردن داروخانه‌ها به عدم فروش "خارج از عرف"، طرحی به مسئولان ارائه شده که بر مبنای آن و در صورت تصویب، «یک فرد متخصص در زمینه دارو را به گمرکات اعزام کنیم تا به صورت دائم تا زمان رفع این معضل در گمرک حضور داشته باشد و بر این موضوع نظارت کند».
روح‌بخش افزوده است که از این پس با "اتباع متخلف در زمینه خارج کردن دارو به میزان زیاد و به صورت چمدانی" برخورد شدیدتری خواهد شد. مدیر دارو و مواد تحت کنترل دانشگاه علوم پزشکی مشهد در پاسخ به این پرسش که بیشترین خروج دارو توسط اتباع خارجی از کدام مرزها انجام می‌شود، گفته است: «هم‌اکنون این موضوع دقیقا مشخص نیست اما به نظر می‌رسد این خروج بیشتر در مرز خراسان و خوزستان در حال رخ دادن باشد.»
البته قاچاق یا خروج غیرقانونی کالا توسط اتباع خارجی، تنها به دارو محدود نمی‌شود. شیرخشک هم یکی دیگر از این کالاهاست. علی روح‌بخش ضمن تأیید فروش بالای شیرخشک در برخی شهرستان‌های مرزی از جمله تایباد به اتباع خارجی، گفته است: «هم‌اکنون شیرخشک به مقدار زیاد از داروخانه‌ها توسط اتباع خارجی خریداری و از مرز خارج می‌شود و در شهرستان تایباد این اتفاق در حال رخ دادن است و خریدهای چندین کارتنی انجام می‌شده.»
با وجود این، علیرضا شهریاری، رئیس انجمن داروسازان استان خراسان رضوی، کاملا از وجود چنین معضلی در بازار دارو ابراز بی‌اطلاعی کرده و ضمن تأکید بر اینکه "داروخانه‌ها اصلا حق کلی‌فروشی ندارند" گفته است: «ما آماری از این ماجرا (قاچاق معکوس دارو از کشور) نداریم، اما هرکسی این کار را کرده، خلاف قانون عمل کرده است. اگر مدرکی هست که این اتفاق افتاده ارائه شود تا از طریق مراجع قانونی و معاونت غذا و دارو برخورد شود.»
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
افزون بر معضل "قاچاق معکوس"، رسانه‌های ایران از گلایه بیماران از بازار دارو و نایاب شدن برخی داروها خبر می‌دهند. به گزارش مهر، گویا کمبود "۳۰ تا ۵۰ قلم" داروی مورد اشاره وزارت بهداشت، تاثیر چشمگیری بر بازار دارویی ایران داشته، «زیرا اقلام دارویی برای بیماری‌های ساده و معمولی، مشکل کمبود ندارد».
محمدحسین قربانی، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس ایران، با اشاره به "معیوب" بودن سیکل ثبت سفارش داروهای وارداتی گفته است: «فرد باید پروسه‌ای از جمله پروسه بانک مرکزی و بانک‌های عامل را طی کند تا بتواند داروهای وارداتی را برای خدمات‌رسانی به بیماران سفارش دهد، بنابراین برای بهبود سیستم واردات دارو و تخصیص ارز باید از این سیکل معیوب خارج شویم.» قربانی تأکید کرده است: «عدم تخصیص به موقع ارز دارو، سلامت بیماران را به خطر می‌اندازد و امکان دارد حیات بیمار تهدید شود و این مسئله می‌تواند عواقب ناگواری به دنبال داشته باشد، بنابراین می‌بایست ارز مورد نیاز دارو به سرعت در دسترس واردکنندگان دارو قرار بگیرد تا واردکننده نیز بتواند دارو را در اختیار بیماران قرار بدهد.»
شرایطی که محمدحسین قربانی توصیف می‌کند، یادآور بحران دارویی سال ۹۱ است. در آن زمان دستگاه‌های نظارتی و بانک مرکزی ایران، به دلیل بحران تأمین ارز و افزایش روزانه نرخ آن در بازار آزاد، بر روند و شکل هزینه شدن ارز مرجع سختگیری شدیدی را اعمال کردند. این سختگیری‌ها طبیعتا باعث تأخیر شدید در تأمین و تدارک دارو، کمبود جدی آن و رسیدن معضل به "بحران" شد.
بازار سیاه داروهای "تاریخ مصرف گذشته"
در معضل تأمین دارو در ایران رد پای دلالان نیز دیده می‌شود. رسانه‌های ایران از فروش داروهایی در بازار سیاه خبر می‌دهند که تاریخ مصرف آنها گذشته است. همایون هاشمی، رئیس فراکسیون غذا و داروی مجلس، در واکنش به این خبر گفته است: «هر دارویی که تاریخ مصرف گذشته باشد باید امحا شود و این در حالی است که گاه این داروها در گمرک به دلیل تاخیر ناشی از بوروکراسی اداری به تاریخ انقضا نزدیک می‌شوند.» هاشمی افزوده است: «متاسفانه وقتی نظارت در کشور ضعیف باشد و داروهای فوریتی هم روز به روز در کشور افزایش پیدا کند، باید منتظر بروز این گونه اعمال غیرمسئولانه و غیراخلاقی و ایجاد بازار سیاه و اقدامات پشت پرده‌ای نیز باشیم.»
این نماینده مجلس به مشکلی مشابه دوران بحران دارویی در ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: «ورود دولت به پروسه واردات دارو و فعالیت شرکت‌های شبه‌دولتی یک رانت و موازنه غیرمسئولانه‌ای ایجاد می‌کند، چرا که وظیفه ذاتی خود را فراموش می‌کند و وارد عرصه‌های تصدی‌گری می‌شود، ضمن اینکه واردات و خرید دارو از جمله وظایف دولت نیست و تنها باید به این حوزه‌ها نظارت کند.»
همایون هاشمی ورود داروهای تاریخ مصرف گذشته به داروخانه‌ها را هم منتفی نمی‌داند و می‌گوید: «تجربیات بدی در این مورد داریم که با جابجا کردن و دستکاری تاریخ داروها اقدام به فروش داروهای تاریخ مصرف گذشته کرده‌اند و مصرف‌کنندگان هم متوجه این موضوع نمی‌شوند، چرا که این اقدام با چنان مهارتی از سطح بداخلاقی و دقت انجام می‌شود که گاه پخش‌کنندگان هم از آن آسیب می‌بینند و داروخانه‌ها هم متوجه نمی‌شوند و در نهایت داروهای تاریخ مصرف گذشته از طریق شبکه‌های تعریف‌شده وارد بازار می‌شوند و این اقدام نیز در پی ضعف نظارت صورت می‌گیرد.»
خبرگزاری مهر در گزارشی در روز چهارشنبه ضمن تأیید حضور "دلالان و سودجویان" در بازار دارو و نیز قاچاق آن به کشورهای همسایه ایران، در عین حال یادآور شد که از کشورهایی مثل ترکیه نیز داروهای قاچاق وارد کشور می‌شود؛ مصرف این داروها به گفته این خبرگزاری، "قطعا خطرات جبران‌ناپذیری" را متوجه سلامت بیماران خواهد کرد.
ناباوری به کیفیت داروهای داخلی
رسانه‌ها و خبرگزاری‌های ایران پیش‌تر نیز همزمان با گزارش‌هایی درباره کمبود پوشک و در مواردی حتی شیرخشک نوزادان، از کمبود برخی اقلام دارویی در بعضی از مناطق خبر داده بودند. اما شخص وزیر بهداشت، وزارتخانه تحت امر او و دیگر مقام‌های مسئول دولتی همواره علاوه بر تکذیب کمبود دارو در ایران، بر کیفیت قابل قبول داروهای داخلی نیز تأکید کرده‌اند. به گفته غلامرضا اصغری، رئیس سازمان غذا و داروی ایران، ۹۶ درصد داروهای مورد نیاز کشور در داخل تولید می‌شود. مهران ولایی، معاون غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی ایران، نیز از جمله به وفور داروهای درمان سرطان اشاره کرده و گفته است: «کیفیت داروهای شیمی‌درمانی ایرانی با انواع خارجی آن مطابقت می‌کند و استانداردهای یکسانی دارند.»
اما با وجود تأکید مسئولان وزارت بهداشت بر کیفیت بالای داروهای ساخت ایران، گویا نه تنها شهروندان عادی، بلکه برخی کارشناسان هم با تردید به این داروها می‌نگرند. حسین فودازی، عضو انجمن رادیوتراپی و انکولوژی ایران، یکی از همین منتقدان است که می‌گوید: «نمی‌توانیم کیفیت تمام داروهای داخل کشور را زیر سوال ببریم، اما در رابطه با داروهای شیمی‌درمانی، در مورد اینکه مطالعات بالینی را طی کرده‌اند یا خیر، پزشکان تردید دارند. اینکه چطور می‌شود که یک‌شبه همه داروهای شیمی‌درمانی همگی با هم تولید شوند، مورد تردید است.»
فودازی تأکید می‌کند: «داروی سرطان با داروی سرماخوردگی متفاوت است. داروی سرماخوردگی حتی اگر اثر نکند، فرد پس از یک هفته رو به بهبود می‌رود، اما داروی سرطان به این صورت نیست، اگر اثر نکند فرد می‌میرد و اگر عوارض آن زیاد باشد، عارضه ایجاد می‌کند.»
بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران حتی پیش از اجرایی شدن آن، تأثیرات خود را بر اقتصاد ایران بر جای گذاشت. نخستین پیامدهای خبر بازگشت تحریم‌ها نوسانات ارزی و کاهش ارزش پول ملی در ایران و در نتیجه گران شدن حتی دو برابری و کمبود برخی کالاها بود؛ وضعیتی که به نوبه خود نارضایتی شهروندان از حکومت را افزایش داد. نارضایتی عمومی نیز، به‌خصوص از وضعیت معیشتی و اوضاع اقتصادی، اولین جلوه‌هایش را در تظاهرات خیابانی دی‌ماه سال گذشته (۱۳۹۶) نشان داد.
دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، ۱۸ اردیبهشت‌ماه گذشته (هشتم ماه مه) خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران را اعلام کرد. دور نخست تحریم‌ها ۱۵ مرداد گذشته از جمله در حوزه‌های خرید و تهیه دلار توسط جمهوری اسلامی، تجارت طلا و فلزات گرانبها و خودروسازی آغاز شد و روز ۱۳ آبان‌ماه آینده نیز تحریم‌های آمریکا در حوزه نفت و انرژی و مبادلات بانک مرکزی ایران اعمال می‌شوند. ترامپ حدود دو هفته پیش تلویحا به ناراضی شدن مردم ایران از جمهوری اسلامی به دلیل تحریم‌های آمریکا اشاره کرده و گفته بود که سیاست‌های او می‌تواند منجر به سقوط حکومت ایران شود.