معمای افزایش شبانه قیمت دلار؛ دست خارجی یا وضع داخلی؟
۱۳۹۷ مهر ۵, پنجشنبه
گذشتن قیمت دلار در روز گذشته از مرز ۱۹ هزار تومان، کارشناسان را به جست‌وجوی عامل اصلی افزایش "شبانه" آن واداشته و رسانه‌های ایران هم در روز پنجشنبه پنجم مهرماه (۲۷ سپتامبر) به آن پرداخته‌اند.
اینک ماه‌هاست که با فواصلی متفاوت، از "رکورد" افزایش قیمت دلار در بازار آزاد ایران خبر می‌رسد. اما به نظر می‌رسد که این واژه دیگر کارآیی لازم را ندارد، زیرا بسیاری از کارشناسان اقتصادی، با توجه به شرایط کنونی، حد و سقفی مشخص را برای این افزایش قیمت نمی‌شناسند.
رسانه‌ها حتی می‌نویسند، روشن نیست که قیمت دلار در تهران تعیین می‌شود یا در دبی، آنکارا، هرات، اربیل، سلیمانیه یا ایروان. هیچکس هم مسئولیت مستقیم التهاب شدید بازار ارز را نمی‌پذیرد و کسی هم دلیل روشن و مستندی برای آن عنوان نمی‌کند.
برخی البته همواره دست خارجی و "توطئه دشمن" را در کار می‌بینند. روزنامه "کیهان" در شماره امروز خود با اشاره به تغییر "شبانه" قیمت دلار و لزوم محدود کردن فضای مجازی برای کنترل قیمت ارز، قاطعانه می‌گوید که «مدیریت بازار ارز در اختیار آن طرف آب و فضای مجازی قرار گرفته است».
نسخه این روزنامه حکومتی برای حل مشکل افزایش قیمت دلار چنین است: «وقتی فضای مجازی (حداقل در زمینه نرخ ارز) جولانگاه افرادی شده که احتمالا به دلیل وابستگی به خارج، نرخ‌ها را بالا می‌برند، آیا نباید با آنها برخورد شود؟ آیا نباید وزارت ارتباطات به طور قاطع اقدام به بستن فضای مجازی مخرب و ملتهب‌کننده بازار ارز نماید؟»
تعیین قیمت دلار در ترکیه؟
البته "کیهان" در دیدن عامل خارجی در پشت نوسانات ارزی تنها نیست. روزنامه "اعتماد" هم در شماره امروز خود، البته بی‌آنکه به نتیجه‌گیری "کیهان" برسد، می‌نویسد: «به نظر می‌رسد بخشی از علاقه مردم به حضور در بازار [ارز]، مربوط به اخباری است که از بیرون کشور نشأت می‌گیرد.»
این روزنامه اصلاح‌طلب با طرح این پرسش که آیا "قیمت دلار از ترکیه مدیریت می‌شود؟" نوشته است: «سه‌شنبه شب، پس از سخنرانی رئيس‌جمهور آمريكا در مجمع عمومی سازمان ملل متحد، با وجود بسته بودن بازارهای داخلی، برخی سايت‌ها و صرافی‌های خارج از كشور، به ويژه در تركيه، شروع به بالا بردن قيمت‌ها كردند.»
روزنامه "اعتماد" در یادداشت خود ادامه می‌دهد که «نااطمينانی‌های اقتصادی ايجاد شده كه مردم را با وجود جهش قيمت‌ها، به خريد بيشتر ترغيب می‌كند، گويا با جنگ روانی عده‌ای در خارج از مرزها تكميل شده است». اعتماد تصریح کرده است که با وجود بالا رفتن قیمت دلار، تقاضا نه تنها کاهش نیافته، بلکه افزایش هم داشته است.
اما در واقع هیچکس فرمول رسیدن به این امر مسلم را نمی‌شناسد که به فرض وجود دست‌هایی خارجی در بازار ارز، این چه دستی است که توانسته قیمت دلار را به نسبت اوایل سال ۹۶ تا حدود پنج برابر افزایش دهد.
به گفته عبدالناصر همتی، رئیس کل بانک مرکزی ایران، ۹۷ درصد از منابع ارزی کشور در اختیار این بانک است. پس این چگونه سه درصدی است که می‌تواند بر کل منابع ارزی بانک مرکزی غلبه کرده و قیمت ارز را تعیین کند؟ تا زمانی که مبارزه‌ای ریشه‌ای با، به گفته خود مسئولان جمهوری اسلامی، "فساد سیستماتیک" در نگیرد و توزیع و قیمت‌گذاری دلارهای نفتی با مکانیسمی شفاف همراه نباشد، پاسخ دادن به چنین پرسشی ناممکن به نظر می‌رسد.
"روزهای پایانی" بازار ثانویه
اما برخی کارشناسان در ایران گمانه‌زنی‌هایی درباره عوامل نوسانات ارزی و افزایش "شبانه" قیمت دلار دارند. وحید شقاقی، تحلیلگر مسایل اقتصادی، در گفت‌وگو با سایت "فرارو"، با اشاره به اینکه بازار ثانویه ارز "عملا از کارکرد افتاده و به تدریج به روزهای پایان خود نزدیک می‌شود"، می‌گوید: «واردکننده رسمی حاضر نیست دلار را با قیمت بیش از ۸۰۰۰ تومان خریداری کند. زیرا می‌داند که کالایی که با ارز بیش از ۸۰۰۰ تومان وارد شود، خریداری نخواهد داشت. در طرف مقابل صادرکننده غیرنفتی هم حاضر نیست دلار خود را با قیمت ۸۰۰۰ تومان بفروشد. زیرا یک بازار جذابتری در کشور وجود دارد که می‌تواند با قیمت بالاتری دلار خود را به فروش برساند. پس صادرکننده غیرنفتی تمام تلاشش این است که یا دلار خود را وارد بازار نکند یا دیر وارد کند یا ارز کمتری وارد کند.»
این تحلیلگر اقتصادی در ادامه با اشاره به اینکه "پتروشیمی‌ها" که بایستی طبق آمار ۱۶ میلیارد دلار تا پایان سال جاری (۱۳۹۷) وارد بازار کنند، تاکنون تنها دو و نیم میلیارد دلار وارد کرده‌اند، می‌گوید، عواملی این‌چنینی باعث شده تا بازار "شفاف" ثانویه به خاطر "عدم تمایل صادرکنندگان عملا از کار بیفتد" و بازار آزاد جهت‌دهی اقتصاد ایران را برعهده بگیرد.
به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید
دولت روحانی در نظر داشت تا از صادرات غیرنفتی برای تأمین ارز بازار استفاده کند. به همین دلیل قرار بر این شد که صنایع فولاد و پتروشیمی به عنوان مهم‌ترین منبع تأمین ارز، ضمن تداوم بهره‌مندی از یارانه تولید، به صدور محصولات خود بپردازند.
اما به گزارش "فرارو"، برخی فعالان اقتصادی ادعا می‌کنند که «در نشستی غیر رسمی که بین فولادی‌ها برگزار می‌شود آنها تصمیم می‌گیرند ارز را وارد بازار نکنند و دلار را به ۱۲ هزار تومان برسانند، آن‌هم زمانی که دلار حدود ۸ هزار تومان بوده است. در کنار آنها پتروشیمی‌ها تصمیم می‌گیرند که با فولادی‌ها همگام شوند و طرحی را پیشنهاد می‌کنند که با شاخص بورس نیز بازی کنند و هم بابت رشد شاخص سود ببرند و هم بابت عدم عرضه ارز به بازار».
وحید شقاقی دلیل تأثیرگذاری سخنرانی اخیر ترامپ بر بازار ارز ایران را نیز بدین‌گونه توضیح می‌دهد: «برخی امید داشتند که گشایش‌هایی در نیویورک اتفاق بیفتد و حتی شاید در پشت پرده تعاملاتی انجام شود، اما مشخص شد که به هیچ عنوان این اتفاقات رخ نخواهد داد و این سریعا روی بازار تاثیر گذاشت. اما با این حال من معتقد هستم که ضعف‌های داخلی ما تاثیر بسیاری در این وضعیت دارد و نباید همه مسائل را به سیاست خارجی ربط داد.»
تبدیل ریال به ارز در کشورهای همسایه
یک تحلیلگر دیگر اقتصادی اما نظر دیگری دارد. حمیدرضا اشرف‌زاده در خصوص تغییر "شبانه" قیمت دلار، بر موضوعی پرتو می‌افکند که کمتر از آن سخن گفته می‌شود: «درست است که ساعت یازده شب بازار ایران تعطیل است، اما همچنان در برخی نقاط مانند دبی، هرات، سلیمانیه و... خرید و فروش انجام می‌شود و معمولا هم رسانه‌های خارجی قیمت‌های اعلامی خود را از طریق این بازار‌ها به دست می‌آورند.»
این تحلیلگر اقتصادی ادامه می‌دهد: «اما آنچه که این روز‌ها در حال وقوع است به این دلیل است که یک عده سعی دارند پول خود را از کشور خارج کنند. اما نمی‌توانند این را در بازار ایران تبدیل به دلار کنند. زیرا با توجه به حجم آن، خیلی سریع شناسایی می‌شوند؛ بنابراین چه کار می‌کنند، ریال خود را به بازارهای همسایه مثل دبی و باقی شهر‌های همسایه می‌برند و در آنجا تبدیل به ارز می‌کنند. به همین دلیل است که ارزش ریال به شدت رو به کاهش است و ارز هم هر روز قیمتش بالا می‌رود.»
بسیاری از تحلیلگران اقتصادی دلیل اصلی التهاب بازار ارز و افزایش بی‌رویه قیمت دلار را بیشتر ناشی از احساس بی‌ثباتی در متن جامعه ایران به خاطر سیاست‌های منطقه‌ای و بین‌المللی جمهوری اسلامی می‌دانند. به باور آنان، ناروشنی چشم‌انداز سیاسی و اجتماعی در ایران هر چه بیشتر باعث بی‌اعتمادی مردم به آینده، عطش آنها برای تبدیل دارایی‌هایشان به ارز و کاهش مداوم ارزش پول ملی می‌شود.
افزایش قیمت دلار "حدی" ندارد
مهدی تقوی، استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی، به "خبرآنلاین" گفته است، تا زمانی که مردم این‌چنین متقاضی خرید دلار باشند، "نمی‌توان حدی را برای رشد قیمت دلار در نظر گرفت". به گفته این استاد اقتصاد، تداوم وجود خریدار دلار با وصف افزایش سرسام‌آور قیمت آن، "نشانه‌ای است از بی‌اعتمادی مردم به آینده". مهدی تقوی ادامه می‌دهد: «وقتی فعال اقتصادی سردرگم می‌شود و نمی‌تواند آینده کسب و کار خود را پیش‌بینی کند، به طریق اولی مردم نیز سردرگم می‌شوند و دست به رفتارهای هیجانی و عجیب و غریب می‌زنند.»
حسن روحانی، رئیس جمهوری، و دیگر مقام‌های دولتی ایران در ماه‌های گذشته بارها مدعی وجود "ارز کافی" در کشور شده و نگرانی‌ها در این خصوص را بی‌مورد خوانده‌اند. اما متوقف نشدن تقاضا برای خرید ارز در ایران، نشان از بی‌توجهی متقاضیان به اظهارات مسئولان جمهوری اسلامی دارد.
بازگشت تحریم‌های آمریکا علیه ایران حتی پیش از اجرایی شدن آن، تأثیرات خود را بر اقتصاد ایران بر جای گذاشت. نخستین پیامدهای خبر بازگشت تحریم‌ها نوسانات ارزی و کاهش ارزش پول ملی در ایران و در نتیجه گران شدن حتی بیش از دو برابری و کمبود برخی کالاها بود؛ وضعیتی که به نوبه خود نارضایتی شهروندان از حکومت را افزایش داد. نارضایتی عمومی به‌خصوص از وضعیت معیشتی و اوضاع اقتصادی نیز اولین جلوه‌هایش را در تظاهرات خیابانی دی‌ماه و مردادماه گذشته نشان داد.
دونالد ترامپ، رئیس جمهوری ایالات متحده، ۱۸ اردیبهشت‌ماه گذشته (هشتم ماه مه) خروج آمریکا از توافق هسته‌ای با ایران را اعلام کرد. دور نخست تحریم‌ها ۱۵ مرداد گذشته از جمله در حوزه‌های خرید و تهیه دلار توسط جمهوری اسلامی، تجارت طلا و فلزات گرانبها و خودروسازی آغاز شد و روز ۱۳ آبان‌ماه آینده نیز تحریم‌های آمریکا در حوزه نفت و انرژی و مبادلات بانک مرکزی ایران اعمال می‌شوند.