معصومه ابتکار، معاون امور زنان و خانواده رئیس جمهوری ایران، در جلسه‌ای که روز ۹ بهمن ۱۳۹۷ با رسانه‌های خارجی برگزار شد، گفت: «آمار کودک‌همسری در ایران خیلی بالا نیست و عدد آن پایین است، اما از نظر ما بسیار اهمیت دارد. دو بعد اصلی دارد، بعد قانونی و حقوقی که دولت لایحه‌ای در این زمینه تنظیم کرده است.»

او همچنین گفته است: «آمار ما نسبت به بحث کودک‌همسری بیشتر در مناطق حاشیه‌ای و مرزی است که بیشتر مربوط به مسائل قومیتی است.»

خانم ابتکار آماری از ازدواج کودکان در ایران ارائه نکرد، اما از اقداماتی سخن گفت که برای جلوگیری از ازدواج کودکان در دستور کار دولت قرار دارد. مشخص نیست منظور از «بالا» یا «پایین» بودن آمار ازدواج کودکان چیست و بر اساس چه استانداردی گفته شده آمار ازدواج کودکان در کشور بالا نیست. آیا این گفته او یک تعارف و زمینه‌سازی برای بیان بخش دوم، یعنی تمهیدات دولت برای تدوین قانون ممنوعیت کودک‌همسری است؟

تعریف ازدواج کودکان

سازمان یونیسف (صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل) ازدواج در سن پایین‌تر از ۱۸ سال را مصداق ازدواج کودکان می‌داند. بر اساس آمارهای یونیسف، در سال ۲۰۱۰ نرخ ازدواج کودکان (دختر و پسر) زیر ۱۸ سال در ایران ۱۷ درصد و نرخ ازدواج زیر ۱۵ سال (دختر و پسر) سه درصد و برابر میانگین منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بوده است.

با این حال در قوانین ایران هیچ تعریف واضح و دقیقی در زمینه ازدواج کودکان وجود ندارد. ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی که در ۲۷ آذر ۱۳۷۹ اصلاح شده، تنها ماده قانونی است که در آن به سن ازدواج اشاره شده است، اما این ماده قانونی هیچ محدودیت یا تعریف دقیقی برای ازدواج کودکان ارائه نمی‌کند:«عقد نکاح دختر قبل از رسیدن به سن ۱۳ سال تمام شمسی و پسر قبل از رسیدن به سن ۱۵ سال تمام شمسی منوط است به اذن ولی به شرط مصلحت با تشخیص دادگاه صالح.»

با این همه هیچ آمار دقیقی در باره تعداد دخترانی که در سن کمتر از ۱۳ سال ازدواج می‌کنند، منتشر نشده است. تنها راه برای برآوردی نسبی، استفاده از آمارهای ثبت احوال است که به صورت دوره‌ای آمار تفکیکی ازدواج را در گروه‌های سنی پنج ساله ارائه می‌کند.

در این گزارش، سن ۱۵ سالگی مبنای کودک‌همسری در نظر گرفته شده است.

آمار ازدواج کودکان در ایران

بر اساس آمارهای ثبت احوال ایران تعداد ازدواج دختران زیر ۱۵ سال طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶ بین ۳۵ تا ۴۱ هزار فقره در نوسان بوده است. این به معنی آن است که در شش سال گذشته در پنج تا شش درصد ازدواج‌های ثبت شده در ایران، عروس کمتر از ۱۵ سال سن داشته است.

اما اگر فرض شود فقط نیمی از ازدواج‌های مقطع سنی ۱۵ تا ۱۹ سال زیر سن ۱۸ سالگی انجام شده، آنگاه می‌توان برآورد کرد که نرخ ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در میان دختران ایرانی بیش از ۲۰ درصد است. یونیسف نرخ ازدواج کلی پسران و دختران زیر ۱۸ سال را ۱۷ درصد برآورد کرده است، اما با توجه به سهم بیشتر دختران از ازدواج در فاصله سنی ۱۵ تا ۲۰ سال، می‌توان با قطعیت گفت آمار ازدواج دختران زیر ۱۸ سال در ایران حتما بیش‌تر از ۲۰ درصد است.

کودک‌همسری در کدام مناطق ایران رواج بیش‌تری دارد؟

آمارهای منطقه‌ای سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد بیش‌ترین تعداد ازدواج دختران زیر ۱۰ سال مربوط به استان‌های سیستان و بلوچستان، خوزستان و زنجان است، اما رکورد ازدواج زیر ۱۵ سال به ترتیب در اختیار استان‌های خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و خوزستان است.

برای به دست آوردن تصویری دقیق‌تر باید این آمار و ارقام را بر تعداد کل ازدواج‌های ثبت شده تقسیم کرد تا دید نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در هر استان چقدر است.

جمع‌بندی

با جمع‌بندی اطلاعات موجود می‌توان بهتر در این باره قضاوت کرد که آمار کودک‌همسری در ایران بالا هست یا نیست.

۱- به رغم محدودیت قانونی برای ازدواج زیر ۱۳ سال باز هم مطابق آمار رسمی ازدواج دختران زیر ۱۰ سال در سال‌های اخیر بیش از ۲۰۰ مورد است. این دختران نه ساله و کوچک‌تر با تشخیص و اجازه دادگاه‌های رسمی سر سفره عقد نشسته‌اند.

۲- بررسی آمارهای ثبت احوال نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۶، از هر ۱۰۰ ازدواج ثبت شده در ایران، در  پنج یا شش مورد سن عروس کم‌تر از ۱۵ سال بوده است.

۳- برآوردهای بین‌المللی حکایت از آن دارند که نرخ کلی (شامل دختران و پسران) ازدواج زیر ۱۸ سال در ایران حدود ۱۷ درصد است. این نرخ برای دختران بیش از ۲۰ درصد است. یعنی از هر پنج دختر زیر ۱۸ سال در ایران، یکی ازدواج می‌کند. با حساب این آمار، ایران اگرچه در وضعیت قرمز بحرانی مانند جنوب آسیا و غرب و مرکز آفریقا قرار ندارد، اما در رده کشورهای کم‌تر توسعه‌ یافته قرار دارد که در آن ازدواج کودکان به شکل یک بحران اجتماعی پدیدار شده است.

 

منابع:

سایت یونیسف: https://www.unicef.org/rosa/what-we-do/child-protection/child-marriage
متن قانون مدنی: http://rc.majlis.ir/fa/law/show/97937

سال‌نامه آمارهای جمعیتی ۱۳۹۵: https://www.sabteahval.ir/Upload/Modules/Contents/asset99/Yearbook_1395.pdf

سال‌نامه آمارهای جمعیتی ۱۳۹۶: https://www.sabteahval.ir/Upload/Modules/Contents/asset99/Internet_V2.pdf

سایت یونیسف: https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/